Psikiyatri

Psikiyatri Nedir?

Psikiyatri , bireylerin ruh sağlığı, duygusal durumları, düşünce süreçleri ve davranışlarıyla ilgilenen bir tıp dalıdır. Psikiyatrik bozuklukların tanı, tedavi ve önlenmesi üzerine yoğunlaşan psikiyatri bölümü depresyon, anksiyete, bipolar bozukluk, şizofreni ve travma sonrası stres bozukluğu gibi durumların yönetiminde önemli bir rol oynar. Psikiyatristler, bu sorunları değerlendirirken psikoterapi, ilaç tedavisi veya diğer tıbbi müdahaleler gibi çeşitli yöntemleri kullanır ve bireylerin daha sağlıklı bir yaşam sürmelerine destek olmayı hedefler.

Ruh sağlığı sorunları tüm dünyada oldukça yaygındır ve farklı ülkelerde, bölgelerde benzer veya artan oranlarla kendini gösterir. Özellikle anksiyete bozuklukları, Portekiz, İran ve Lübnan gibi ülkelerde daha yüksek oranlarda gözlemlenirken Avustralya, Batı Avrupa, ABD ve Brezilya gibi bölgelerde de dikkat çekici derecede sık raporlanmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü’nün verilerine göre, 2019 itibarıyla yaklaşık 970 milyon kişinin – yani her sekiz kişiden birinin – bir psikiyatrik bozuklukla yaşadığı tahmin edilmekte ve bu bozukluklar arasında özellikle anksiyete ile depresyon öne çıkar. Ayrıca, COVID-19 salgınının dünya çapındaki etkileri göz önünde bulundurulduğunda kaygı ve depresyon vakalarında belirgin bir artış kaydedilmiştir. Bununla birlikte, damgalanma korkusu ve yetersiz bildirim sebebiyle gerçek vaka sayıları muhtemelen resmi rakamların ötesindedir; bu da psikiyatrik bozukluklara yönelik etkili halk sağlığı stratejileri geliştirme ve yeterli kaynak ayırma gerekliliğini daha da vurgulamaktadır.

Psikiyatri Neye Bakar?

Psikiyatri, insanın duygu, düşünce ve davranışlarını inceleyen, ruh sağlığı ile ilgili bozuklukların teşhis, tedavi ve önlenmesiyle uğraşan bir tıp dalıdır. Bu kapsamda psikiyatri uzmanları depresyon, anksiyete bozuklukları, bipolar bozukluk, şizofreni gibi çeşitli psikiyatrik hastalıkları değerlendirir. Hasta öyküsü, klinik gözlem ve gerekli testlerden yararlanarak tedavi sürecini planlar. İlaç tedavisi, psikoterapi ve gerektiğinde diğer uzmanlık alanlarıyla iş birliği, psikiyatrinin temel yaklaşım yöntemlerindendir. Psikiyatrinin hedefi, hastaların zihinsel sağlığını korumak, sürdürmek ve bu alanda ortaya çıkan rahatsızlıkları gidererek kişinin toplumsal, ailevi ve işlevsel yaşamını iyileştirmektir.

Psikiyatrik Hastalık Nedir?

Psikiyatrik hastalıklar düşünce, duygu ve davranış süreçlerinde ortaya çıkan bozulmaların bireyin ruhsal iyilik halini ve toplumsal işlevselliğini olumsuz etkilediği geniş bir bozukluklar yelpazesini kapsar. Bu kapsamda en yaygın görülen bozukluklardan bazıları depresyon ve anksiyete bozuklukları gibi duygudurum ve kaygı sorunlarıdır. Ayrıca bipolar bozukluk, şizofreni, obsesif-kompülsif bozukluk ve travma sonrası stres bozukluğu gibi diğer psikiyatrik hastalıklar da ciddi işlev kaybına neden olarak hayat kalitesini düşürebilir. Bu hastalıkların görülme sıklığı; biyolojik, psikolojik ve sosyal etmenlerin yanı sıra damgalanma korkusu ve sağlık hizmetlerine erişim düzeyi gibi faktörlere göre değişkenlik gösterir.

Psikiyatrik Hastalıklar Nelerdir?

Psikiyatrik hastalıklar, duygu durum, düşünce ve davranışlarda kalıcı veya tekrarlayan bozukluklara yol açan ve bireyin gündelik işlevselliğini olumsuz yönde etkileyen tıbbi durumlardır. Depresyon, anksiyete bozuklukları, bipolar bozukluk, şizofreni, obsesif-kompülsif bozukluk ve travma sonrası stres bozukluğu gibi örnekler, bu geniş yelpazenin başlıca üyeleridir. Hem biyolojik hem de çevresel faktörlerin rol oynadığı bu rahatsızlıklar; genetik yatkınlık, beyin kimyası, travmatik yaşantılar ve sosyoekonomik koşullar gibi pek çok etkenle tetiklenebilir. Tedavi edilmediğinde yaşam kalitesini ciddi şekilde azaltabilen psikiyatrik hastalıklar, uzman desteğiyle tıbbi tedavi ve psikoterapi yöntemleri sayesinde kontrol altına alınabilir ya da belirgin ölçüde hafifletilebilir.

Yaygın görülen psikiyatrik hastalıklar şu şekildedir:

• Depresyon (Major Depresif Bozukluk).
• Anksiyete Bozuklukları (Panik Bozukluk, Fobiler, Yaygın Anksiyete Bozukluğu vb.).
• Bipolar Bozukluk.
• Şizofreni.
• Obsesif-Kompülsif Bozukluk (OKB).
• Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB).

Depresyon (Major Depresif Bozukluk)

Depresyon, en yaygın görülen duygu durum bozukluklarından biridir ve genellikle derin üzüntü, umutsuzluk, suçluluk duygusu veya değersizlik hissiyle karakterize olur. Bu duygu durum değişiklikleriyle birlikte enerji kaybı, uyku ve iştah düzeninde bozulma, konsantrasyon sorunları gibi belirtiler de ortaya çıkabilir. Tedavi edilmediğinde günlük işlevselliği önemli ölçüde etkileyen depresyon, genetik yatkınlık, beyin kimyasındaki değişimler, stresli yaşam olayları, kronik hastalıklar gibi birçok faktörün etkileşimiyle gelişebilir.

Anksiyete Bozuklukları (Kaygı Bozuklukları)

Anksiyete bozuklukları, aşırı ve sürekli kaygı, korku veya endişe duygularıyla tanımlanan bir grup psikiyatrik bozukluktur. Kişi, çoğu zaman somut bir tehlike olmasa bile sürekli bir tehdit algısı hisseder. Panik atak, sosyal kaygı bozukluğu, yaygın anksiyete bozukluğu ve fobi gibi alt türleri bulunur. Çarpıntı, terleme, titreme, nefes darlığı, konsantrasyon güçlüğü gibi belirtilerle günlük yaşamı ciddi oranda zorlaştırabilen anksiyete bozuklukları, genellikle psikoterapi yöntemleriyle ve/veya ilaç tedavisiyle kontrol altına alınabilir.

Bipolar Bozukluk

Bipolar bozukluk, kişinin duygu durumunda aşırı yükselme (mani veya hipomani) ve derin çöküş (depresyon) dönemleriyle kendini gösteren bir hastalıktır. Mani dönemlerinde kişinin enerjisi artar, düşünce hızı yükselir ve bazen aşırı riskli davranışlara yönelme görülebilir. Depresyon dönemlerinde ise yoğun bir mutsuzluk, halsizlik ve ilgi kaybı yaşanır. Bu dönemler arasında kişi belirli süreler boyunca nispeten dengeli bir ruh haline de sahip olabilir. Bipolar bozukluk, ilaç tedavisi, psikoterapi ve düzenli takip gerektiren bir süreçtir.

Şizofreni

Şizofreni, düşünce, duygu, davranış ve algı süreçlerinde derin bozukluklara yol açan, ciddi ve süreğen bir psikiyatrik hastalıktır. Halüsinasyon (var olmayan sesler duyma veya görüntüler görme) ve sanrılar (gerçeklikle uyuşmayan güçlü inanışlar) gibi pozitif belirtilerin yanı sıra duygusal ifade eksikliği, toplumsal geri çekilme ve ilgi kaybı gibi negatif belirtiler de görülür. Tedavide ilaç kullanımı büyük önem taşır; psikoterapi ve sosyal rehabilitasyon programları, hastanın işlevselliğini artırmada destekleyici rol oynar.

Obsesif-Kompülsif Bozukluk (OKB)

OKB, obsesyon (takıntılı düşünceler) ve kompülsiyon (bu düşüncelerin yarattığı kaygıyı hafifletmek için yapılan tekrar eden davranışlar) döngüsüyle karakterize bir bozukluktur. Kişi, zihnini meşgul eden takıntılarla başa çıkmak için sürekli el yıkama, sayma, kontrol etme gibi tekrarlayıcı eylemlerde bulunur. Bu davranışlar, kısa süreli rahatlama sağlasa da günün büyük bir kısmını kapsayarak sosyal ve mesleki işlevselliği kısıtlayabilir. Tedavi, psikoterapi (özellikle bilişsel davranışçı terapi) ve ilaçların birlikte kullanımıyla etkili bir şekilde yürütülebilir.

Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB)

TSSB, kişinin yaşadığı veya tanık olduğu travmatik bir olay sonrası yoğun stres belirtileri göstermesiyle ortaya çıkan bir bozukluktur. Travmatik olayla ilgili kabuslar, anılar veya geriye dönüşler (flashback) sık görülürken, kişi bu anıları tetikleyebilecek durumlardan kaçınır. Aynı zamanda huzursuzluk, sürekli tedirginlik, uyarılmışlık hali, uyku bozuklukları gibi belirtiler de gelişebilir. Terapi, özellikle travma odaklı bilişsel davranışçı terapi, destek grupları ve uygun görülürse ilaç tedavisi TSSB belirtilerinin hafiflemesinde etkili olabilir.

Psikiyatrik Hastalıklarda Görülen Belirtiler Nelerdir?

Psikiyatrik hastalıklarda görülen belirtiler, duygu durum, düşünce ve davranışlarda ortaya çıkan çeşitli değişimlerle kendini gösterir. Örneğin depresyonda sürekli üzüntü, keyif alamama ve enerji kaybı dikkat çekerken, anksiyete bozukluklarında aşırı kaygı, huzursuzluk ve bedensel gerilim ön plandadır. Bipolar bozuklukta dönemsel olarak yoğun coşku ve yükselmiş enerji hali, sonrasında ise derin karamsarlık ve ilgi kaybı gözlenebilir. Şizofrenide halüsinasyonlar, sanrılar ve dağınık düşünce yapısı öne çıkarken, obsesif-kompülsif bozuklukta tekrarlayan takıntılı düşünceler ve kaygıyı hafifletmek adına yapılan yineleyici davranışlar belirgindir. Son olarak, travma sonrası stres bozukluğunda kişiyi derinden sarsan olayın anıları sıkça su yüzüne çıkarak kâbuslar, flashbackler ve yoğun tetikte olma haliyle günlük işlevselliği olumsuz etkiler.

• Depresyon (Major Depresif Bozukluk) : Sürekli üzüntü, keyif alamama, düşük enerji, uyku düzeninde değişiklik, iştah değişikliği, odaklanma güçlüğü, suçluluk duyguları, değersizlik hissi.
• Anksiyete Bozuklukları (Kaygı Bozuklukları) : Aşırı ve sürekli kaygı, huzursuzluk, sinirlilik, odaklanma güçlüğü, kas gerginliği, çarpıntı, terleme, titreme.
• Bipolar Bozukluk : Aşırı canlılık veya enerjide artış (mani), hızlı düşünme, uyku ihtiyacında azalma, depresif dönemde karamsarlık, halsizlik, ilgi kaybı, yavaş düşünme.
• Şizofreni : Halüsinasyonlar (var olmayan ses veya görüntüler), sanrılar (gerçeklikle uyuşmayan inançlar), konuşmada dağınıklık, duygusal ifadede kısıtlanma, sosyal geri çekilme.
• Obsesif-Kompülsif Bozukluk (OKB) : Zihinde tekrarlayan takıntılı düşünceler, sürekli kontrol etme veya temizlik gibi yineleyici davranışlar, belirgin huzursuzluk, kaygıyı azaltmak için yapılan törensel ritüeller.
• Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) : Yoğun korku veya çaresizlik duygusu, travmatik olaya ait anıların sık ve rahatsız edici biçimde yeniden yaşanması, kâbuslar, tetikleyicilerden kaçınma, uyku bozukluğu, aşırı irkilme tepkisi.

Psikiyatrik Hastalıklarında Tanı ve Uygulanan Testler

Psikiyatrik hastalıklarda tanı süreci, hastanın ruhsal durumunu kapsamlı bir şekilde değerlendirmeyi içerir ve psikiyatri uzmanları tarafından ele alınır. Değerlendirme sırasında kişinin öyküsü, belirtileri, davranışları ve duygu durumundaki değişimler dikkatlice incelenir. Gerektiğinde sağlık taramaları ve laboratuvar testleri uygulanarak altta yatan tıbbi problemler dışlanır. Tanı koyma aşamasında uzmanlar, Dünya Sağlık Örgütü’nün ICD veya Amerikan Psikiyatri Birliği’nin DSM gibi uluslararası tanı sınıflandırma sistemlerinden yararlanır. Bu sayede belirtilerin süresi, şiddeti ve bireyin günlük yaşamı üzerindeki etkileri değerlendirilerek uygun tedavi yaklaşımı belirlenir.

• Psikometrik Değerlendirme Ölçekleri : Beck Depresyon Envanteri, Hamilton Depresyon Derecelendirme Ölçeği, Hamilton Anksiyete Derecelendirme Ölçeği ve Minnesota Çok Yönlü Kişilik Envanteri (MMPI) gibi testlerle bireyin duygu durumu, kaygı düzeyi, kişilik özellikleri ve psikiyatrik belirtileri kapsamlı biçimde değerlendirilir; bu sayede tanı süreci netleşir ve tedavi planı şekillenir.
• Laboratuvar Tetkikler i: Tam kan sayımı, tiroit fonksiyon testleri, vitamin düzeyleri gibi biyokimyasal ve hormonal incelemelerle olası organik kaynaklı sorunlar, beslenme eksikleri veya metabolik düzensizlikler belirlenerek psikiyatrik belirtileri tetikleyen ya da şiddetlendiren faktörler tespit edilebilir.
• Beyin ve Nörolojik İncelemeler : Manyetik Rezonans Görüntüleme (MR), Bilgisayarlı Tomografi (BT) ve Elektroensefalografi (EEG) gibi yöntemlerle beyin yapısında veya işlevselliğinde bozulmalara yol açabilecek nörolojik durumlar incelenir; bu sayede tümör, travma, nörodejeneratif hastalıklar veya epilepsi gibi etkenlerin varlığı araştırılarak psikiyatrik belirtilerin olası biyolojik nedenleri ortaya konur.

Psikiyatri Klinik Değerlendirme

Psikiyatrik hastalıklara tanı konulması amacıyla kullanılan yöntemlerin başında klinik değerlendirme gelir. Yöntem, psikiyatrist veya klinik psikolog tarafından uygulanır. Semptomların değerlendirilebilmesi için hasta ile bir dizi görüşme yapılır. Görüşmelerde; hastanın yaşam öyküsü, mevcut duygudurum hali, davranışları, düşünce içeriği ve diğer belirtileri hakkında detaylı bilgi edinilir.

Anamnez Alma

Anamnez, hastalığını teşhis edebilmek veya durumunu anlamak amacıyla kişiye sorular sorulup bilgi toplanmasıdır. Anamnez alma yönteminde hastanın kişisel ve ailevi tıbbi geçmişi ile ilgili veri toplanmaya odaklanılır. Kişiyle yapılan görüşme esnasında ayrıca yaşam koşulları, travmaları, stres faktörleri ve varsa madde kullanım geçmişi gibi faktörler dikkate alınır. Edinilen bu bilgiler, hastanın mevcut semptomlarının nedenlerini anlamayı mümkün kılar.

DSM-5 veya ICD-10 Kriterlerine Göre Değerlendirme

DSM-5, Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından yayınlanan Tanısal ve İstatistiksel Ruhsal Bozukluklar El Kitabı’nın kısaltmasıdır. ICD-10 ise Dünya Sağlık Örgütü'nün Uluslararası Hastalıklar Sınıflaması için yayımladığı kılavuzdur. Her iki kılavuz da psikiyatrik hastalıklara tanı konulması esnasında yararlanılan referans kaynaklardır. Semptomlar, söz konusu iki kılavuzda belirtilen tanı kriterlerine uygunluk açısından değerlendirilerek sonuca bağlanır.

Laboratuvar ve Görüntüleme Testleri

Tanı belirlemek için bazı hastalıklara laboratuvar ve görüntüleme testlerinin yapılmasını gerekebilir. Psikiyatrist tarafından uygulanan testler vasıtasıyla kişilerin nörolojik ve tıbbi durumları değerlendirilir. Tanı koyma aşamasında uygulanan tıbbi testler, kişinin durumuna bağlı olarak kan testleri ve nörolojik muayenelerle sınırlı kalabilir. Gerekli görülmesi durumunda ayrıca Manyetik Rezonans Görüntüleme (MRG) ve Bilgisayarlı Tomografi (BT) gibi görüntüleme testlerine başvurulabilir.

Diğer Değerlendirme Araçları

Psikiyatrik hastalıklara tanı konulması sürecinde, standardize edilmiş değerlendirme araçlarından da faydalanılabilir. Söz konusu araçlar; depresyon, anksiyete, bipolar bozukluk ve şizofreni gibi belirli hastalıkların semptomlarını değerlendirmek için ideal seçenekler arasındadır.

Psikiyatrik Hastalıkların Tedavisi ve Uygulanan Yöntemler

Psikiyatrik hastalıkların tedavisinde öncelikle ilaç tedavisi ve psikoterapi yöntemlerinin bir arada kullanılması hedeflenir; antidepresanlar, anksiyolitikler, antipsikotikler veya duygudurum düzenleyiciler gibi ilaçlar, hastalığın türüne ve şiddetine göre uzman hekim tarafından reçete edilir. Psikoterapi yaklaşımı ise bilişsel davranışçı terapi, psikodinamik terapi, aile terapisi veya grup terapisi gibi farklı ekolleri kapsayarak hastanın duygularını tanıması, düşünce kalıplarını yeniden yapılandırması ve davranış örüntülerini geliştirmesine yardımcı olur. Tedaviye dirençli vakalarda, elektrokonvülsif tedavi (EKT) ve tekrarlayan transkraniyal manyetik uyarım (TMS) gibi uygulamalara başvurularak ek destek sağlanabilir. Ayrıca düzenli doktor kontrolü, sağlıklı yaşam alışkanlıklarının sürdürülmesi ve sosyal destek ağlarının güçlendirilmesi, tedavinin başarısı ve devamlılığı açısından büyük önem taşır.