Engelli Bireylerde Beslenmenin Önemi
Beslenme ve engellilik arasında çift yönlü bir ilişki bulunur. Yetersiz beslenme engelliliğin hem nedeni hem sonucu olabilir. Yetersiz besin alımına bağlı bazı sorunlar direkt olarak fiziksel ve zihinsel sağlığı olumsuz etkileyebileceği gibi engellilik de bazı fiziksel veya zihinsel kısıtlamalardan ötürü yetersiz beslenmeye yol açabilir. Bu nedenle engelli bireylerde genel sağlığı korumak ve engellilik durumunun kötüleşmesini önlemek için doğru beslenme stratejileri oluşturmak faydalıdır.
Fiziksel Sağlık ve Beslenme İlişkisi
Sağlıklı ve dengeli bir diyet insan vücudunun ihtiyaç duyduğu besin maddelerini sağlarken birçok hastalığın önlenmesine de yardımcı olur. Vücudun normal fonksiyonlarını gerçekleştirmesi için gerekli olan makro besinlerin yeterli miktarda alınmaması, vücudun ihtiyaç duyduğu enerjiden yoksun kalmasına yol açar. Bu durumda vücut bu enerjiyi kendi dokularından karşılamak zorunda kaldığından onları parçalar, düşük enerjisini korumak için de temel olmayan işlevlerini kapatmaya başlar. İlk olarak vücut yağ depoları kullanılır, ardından kas, cilt, saç ve tırnaklara doğru ilerlenerek enerji sağlanır. Bunun sonucunda bireyin kilosu azalabilir, kalp atış hızı zayıflayabilir ve vücudu enfeksiyonlara yatkın hale gelebilir. Çocuklarda bunların yanı sıra büyüme ve gelişme geriliği de ortaya çıkabilir.
Makro besin yetersizliğinden muzdarip bireylerin mikro besin yetersizliği yaşama olasılıkları da yüksektir. Yeterli düzeyde kalori almayan birey, yiyeceklerden sağlanan vitaminlerden ve minerallerden mahrum kalabilir. Mikro besin maddelerinin yetersizliği de önemli hastalıkların ortaya çıkmasına yol açabilir. Örneğin A vitamini eksikliğinde görmeyle ilgili sorunlar ortaya çıkabilirken D vitamini eksikliği kemiklerin yumuşamasına neden olabilir.
Beslenme Yetersizliğinin Etkileri
Engelli bireylerde yetersiz beslenme nedeniyle ortaya çıkabilecek bazı sağlık sorunları şunlardır:
- Yetersiz beslenme epigenetik değişiklikler yoluyla bağışıklık sistemini etkiler. T hücresinin işlevini de bozan yetersiz beslenme nedeniyle insan bedeninin enfeksiyona neden olan patojenlere karşı savaşma yeteneği zayıflar.
- Malnütrisyon (yetersiz beslenme) bağırsak mikrobiyotasının dengesini bozarak disbiyoza yol açabilir. Bağırsaktaki iyi ve kötü bakterilerin sayısının dengesizleşmesi anlamına gelen disbiyoz, bağırsak sağlığını olumsuz etkileyebilir.
- Esansiyel amino asitlerin yeterli düzeyde alınmaması nedeniyle bireyin kas kütlesi azalabilir ve birey fiziksel olarak güçsüzleşebilir.
- Belirli besin maddelerinin vücutta eksik olması kalp kası kütlesinde azalmaya yol açarak kardiyovasküler sistemi ve solunum sistemini olumsuz etkileyebilir.
- Vücutta oluşan yaraların iyileşmesi için protein, vitamin ve mineral gibi farklı besin gruplarının dengeli bir şekilde tüketilmesi gerekir. Yetersiz beslenme durumundaysa bu süreç olumsuz etkilenebilir ve yaraların iyileşme süresi uzayabilir.
Engelli Bireylerde Fiziksel Sağlığı Destekleyici Beslenme Önerileri Nelerdir?
Engelli bireylerde beslenme konusunda dikkat edilmesi gerekenler arasında ilk olarak makro ve mikro besinlerin yeterli düzeyde sağlanması bulunur. Bu amaçla karbonhidratlar, yağlar ve proteinler günlük toplam kalori ihtiyacına uygun ve dengeli olacak şekilde dağıtılarak beslenme programı hazırlanabilir. Gün içinde tüketilecek yiyeceklerin içerisinde vücut fonksiyonlarını destekleyen çeşitli vitaminler ve mineraller de bulunmalıdır.
Zihinsel Engellilerde Beslenme
Aile üyeleri veya bakıcılar gibi bakım sağlayanlar, zihinsel engelli bireylerin genel fiziksel sağlığını ve bilişsel işlevlerini desteklemek için dengeli bir beslenme programı düzenleyebilirler.
Zihinsel engelli bireyler için beslenme önerilerini şu şekilde detaylandırabiliriz:
- Omega 3 Yağ Asitleri: Somon, uskumru ve ton balığı gibi yağlı balıklarda; ceviz ve keten tohumu gibi bitkisel kaynaklarda bulunur. Omega 3 yağ asitleri nörolojik fonksiyonları destekleyerek beyin ve zihin sağlığını iyileştirebilir. Yapılan bir araştırmada omega 3 formu olan DHA ile zihinsel gerilik arasında ters bir ilişki bulunmuştur. Bu araştırmanın sonuçlarına göre plazma DHA'daki her birim artışta zihinsel gerilik olasılığının %74 azaldığı sonucuna ulaşılmıştır.
- Vitaminler ve Mineraller: Beyin sağlığı için faydalı olan ve ruh halini iyileştirebilen bazı vitaminler ve mineraller arasında B vitamini ve çinko yer alır. Çinko; kırmızı etten, deniz ürünlerinden, kuru yemişlerden, tam tahıllardan ve süt ürünlerinden alınabilir. B vitaminiyse et, yumurta ve süt ürünleri gibi hayvansal gıdalarda bol miktarda bulunur.
- Antioksidan Bakımından Zengin Yiyecekler: Antioksidanlar hem beyin sağlığını hem bedensel sağlığı koruyan maddelerdir. Serbest radikalleri etkisiz hale getiren bu maddeler, kanser ve kardiyovasküler hastalıklar gibi birçok rahatsızlığı önlemeye yardımcı olabilir. Meyvelerin, sebzelerin ve bitki çaylarının içerisinde flavonoidler, kateşinler, C ve E vitaminleri gibi birçok antioksidan bulunur.
Bedensel Engellilerde Beslenme
Bedensel engelli bireylerin sağlıklarını desteklemek için özel beslenme ihtiyaçları olabilir. Örneğin fiziksel engelli bireylerin hareketsizlik veya yetersiz bakım nedeniyle bası yarası geliştirme riski bulunur. Bu yaraların iyileşmesini sağlamak ve enfeksiyon riskini ortadan kaldırmak için kaliteli ve dengeli bir diyete ihtiyaç vardır. Fiziksel sınırlamalar nedeniyle beslenme alışkanlıkları etkilenebilen bu bireylere kas ve kemik sağlığını destekleyen dengeli bir diyet uygulamak da önemlidir.
Bedensel engelli bireyler için yararlı beslenme programının ana hatları şu şekilde olabilir:
- Protein Bakımından Zengin Gıdalar: Fiziksel engellilerin güçlü kaslara sahip olmak için protein bakımından zengin gıdalar tüketmeleri fayda sağlayabilir. Protein yaraların iyileşmesi için de gerekli olan bir besin ögesidir. Bazı araştırmalar çok yaşlı yetişkinlerde yüksek düzeyde protein içeren diyetlerin, bireylerin engelli olma olasılıklarını azaltabileceğini göstermektedir.
- Kalsiyum ve D Vitamini: Fiziksel engelli bireylerin kemik mineral yoğunlukları düşük olabilir. Bu bireylerin osteoporoz yani kemik erimesi riski sağlıklı bireylere göre daha yüksektir. Bu nedenle fiziksel engelli bireylerin kemik sağlığını destekleyen kalsiyum ve D vitamini bakımından zengin bir diyet uygulamaları büyük önem taşır. Süt, peynir, brokoli ve portakal suyu gibi birçok besinde yüksek miktarda kalsiyum bulunur. Yumurta sarısı, süt ürünleri, kırmızı et, somon ve uskumru gibi yağlı balıklar da D vitamini açısından zengindir. Ancak D vitamini içeren besin sayısı az olduğundan bu vitamin takviyelerle de alınabilir.
- Lif Açısından Zengin Yiyecekler: Fiziksel engelli bireylerde kabızlık gibi sindirim sorunları yaşam kalitesini büyük ölçüde olumsuz etkileyebilir. Bu riske karşı bağırsak hareketlerini artıran lifli gıdalar açısından zengin bir diyet uygulanabilir. Günlük diyete eklenebilecek lifli gıdalar arasında tam tahıllar, sebzeler ve meyveler yer alır.
- Hidrasyon: Dehidrasyon (vücudun aldığından daha fazla su kaybetmesi) her insan için olduğu gibi engelli bireylerde de sağlık açısından riskli bir durumdur. Engelli bireyler fiziksel kısıtlamalar ve iletişim engelleri nedeniyle susuz kalmamak için yardıma ihtiyaç duyabilirler. Aksi takdirde suya ve elektrolitlere sınırlı erişim onları dehidrasyon tehlikesiyle karşı karşıya bırakabilir.
Özel Beslenme Gereksinimleri
Bazı engelli bireylerde beslenmenin özel gereksinimlere göre düzenlenmesi önemlidir. Özel beslenme gereksinimleri şu şekilde detaylandırılabilir:
Gastrostomi ile Beslenme
Ağız yoluyla beslenemeyen bireyler için geliştirilen gastrostomide mideye esnek bir tüp yerleştirilir. Bu sayede gıdaların, sıvıların ve ilaçların ağız yoluyla alınması kolaylaşır. Gastrostomi ile beslenme, yutkunma sorunu yaşayan engelli bireylerin yeterli ve dengeli besin almasını sağlayarak beslenme kaynaklı sağlık sorunlarının önlenmesine de yardımcı olabilir. Yeterli beslenen engelli bireylerin genel sağlık durumu iyileştiği için yaşam kalitesi de yükselebilir.
Besin Alerjileri ve İntoleransları
Engelli bireyler besin alerjisi ve gıda intoleransı gibi sorunlar da yaşayabilirler. Bu sorunları şu şekilde detaylandırabiliriz:
- Gıda Alerjisi: Bireyin bağışıklık sisteminin bir yiyecekte bulunan proteine karşı aşırı düzeyde tepki vermesi sonucu oluşur. En yaygın gıda alerjeni kaynakları arasında süt, yumurta, fıstık, soya, buğday, balık ve kabuklu deniz ürünleri yer alır.
- Gıda İntoleransı: Bireyin vücudunun belirli bir yiyeceğin veya içeceğin içerisinde yer alan maddeye karşı reaksiyon göstermesi durumudur. Bu durum bağışıklık sisteminin tepkisiyle değil, sindirim sisteminin zorlanmasıyla ilişkilidir.
Engelli Bireylerde Beslenme Yetersizliğinin Belirtileri
Engelli bireylerde faydalı bir beslenme programı takip edilmediğinde besin eksiklikleri ortaya çıkabilir. Besin eksikliklerinden kaynaklanan bazı belirtileri şu şekilde sıralayabiliriz:
- Vücut ağırlığının normal aralığın altında olması,
- Kemiklerin dışarıdan fark edilecek kadar belirginleşmesi,
- Yağ ve kas kabı,
- Karında ve yüzde ödem (sıvı birikmesi),
- Ödeme eşlik eden ince kollar ve bacaklar,
- Halsizlik ve yorgunluk,
- Çocuklarda zihinsel ve fiziksel gelişim geriliği,
- Sinirlilik, ilgisizlik veya dikkatsizlik,
- Kuru ve elastikiyetini kaybetmiş cilt,
- Ciltte döküntüler ve lezyonlar,
- Güçsüz saçlar veya saç dökülmesi,
- Sık ve şiddetli enfeksiyonlar,
- Vücut ısısı düşüklüğü,
- Düşük kalp hızı ve kan basıncı.
