Yanık Nedir?
Yanık; açık ateşe, güneşe, ısıya, sıcak suya, radyasyona, kimyasal maddelere veya elektriğe maruz kalmaktan kaynaklanan doku hasarına verilen isimdir. Yanık, derecesine göre hafif ve küçük tıbbi bir sorunlar veya bireyin yaşamını tehdit eden acil bir durum olabilir.Yanık tedavisi, hasarın vücut üzerindeki yerine ve ciddiyetine bağlı gerçekleştirilir. Güneş yanıkları ve küçük haşlanmalar genellikle evde tedavi edilebilir. Derin veya yaygın yanıklar acil tıbbi yardım gerektirir. Bazı kişilerin özel yanık merkezlerinde tedaviye ve aylarca süren takip bakımına ihtiyacı vardır.Yanık Neden Olur?
Yanıklara bireyin açık ateşe, yangına, elektrik akımlarına, güçlü asitler, sodalı su, tiner veya benzin gibi kimyasallara, örneğin röntgen çekiminde kullanılan x-ışınlarından gelen radyasyon türlerine, ya da güneş ışığı veya bronzlaşma yatağı gibi diğer ultraviyole radyasyon kaynaklarına, sıcak cam, metal veya diğer nesnelere, sıcak sıvılar veya buhara, ya da başka insanlar tarafından gerçekleştirilen taciz ve işkence gibi durum veya öğelere maruz kalması neden olabilir.
Yanık İle Ortaya Çıkabilecek Komplikasyonlar Nelerdir?Derin veya geniş bir alanı etkileyen yanıkların sebep olabileceği komplikasyonlar arasında düşük kan hacmi dahil olmak üzere sıvı kaybından kaynaklanan kütle kaybı yani hipovolemi, kan dolaşımı enfeksiyonuna yani sepsise yol açabilen bakteriyel enfeksiyonu, sıcak hava veya duman solunmasından kaynaklanan solunum yolu veya akciğer sorunları, tehlikeli derecede düşük vücut ısısı yani hipotermi, yara dokusunun yani keloidlerin aşırı büyümesinin neden olduğu yara izleri veya kabarık alanların oluşması, ile yara dokusunun ciltte, kaslarda veya tendonlarda kısalma ve sıkılaşmaya yol açması gibi kemik ve eklem sorunları bulunabilir.
Yanıklar Nasıl Önlenir?Bireyler yaygın olarak görülebilen ev yanıkları riskini azaltmak için bir takım önlemler alabilir;
- Yatakta ya da uyunabilir koltuklarda sigara içilmemesi,
- Tehlikeli temizlik malzemeleri de dahil olmak üzere kimyasalları kullanırken daima koruyucu gözlük ve kıyafet giyilmesi,
- Çocukları bir araba koltuğuna yerleştirmeden önce, kemerin veya tokanın ısısının kontrol edilmesi,
- Evde yangın söndürücü bulundurulması,
- Evde duman dedektörü bulundurulması ve bu dedektörlerin yılda en az bir kez kontrol edilmesi,
- Haşlanmayı önlemek için su ısıtıcının derecesini 48, 9 C veya altında tutulması,
- Çocuklara hazırlanan banyo suyunun test edilmesi,
- Kimyasal ürünler, çakmak ya da kibrit gibi tehlikeli maddeleri çocukların erişemeyeceği yerlerde saklanması,
- Küçük çocukların olduğu yerlerde çocuğun; soba, dış mekan ızgaraları, şömine ya da oda ısıtıcıları gibi ısı kaynaklarına erişiminin engellenmesi,
- Kullanılmayan elektrik prizlerinin güvenlik kapaklarıyla kapatılması,
- Özellikle çocuklara servis edilen yiyeceklerin sıcaklık kontrolünün yapılması, edilmelidir,
- Bebek mamaları ya da biberonların mikrodalgada ısıtılmaması,
- Ütü, fırın vb. cihazların kullanımı bittikten sonra zaman prizden çekilmelidir.
Bunlara ek olarak özellikle açık alevler, kimyasallar veya aşırı ısıtılmış malzemeler bulunan yerlerde bulunan veya çalışan bireyler ev dışında yanma risklerine karşı dikkatli olmalı ve bu tür yerlerde uygulanan güvenlik kurallarına harfiyen uymalıdır.
Yanık Belirtileri Nelerdir?
Yanığın belirti ve semptomları ciltte meydana gelen hasarın ne kadar derin olduğuna bağlı olarak değişir. Ağır ve ciddi bir yanığın belirti ve semptomlarının bütünüyle gelişmesi bir veya iki gün sürebilir. Yanık türleri yanığın sebep olduğu hasara göre değerlendirilerek dereceler şeklinde tanımlanır. Yanığın ciddiyetinin belirlenmesi sürecinde vücudun yüzde kaçının etkilendiği de değerlendirme altına alınır.1. Derece Yanıklarküçük çaplıdır, ve sadece cildin dış tabakasını yani epidermisi etkiler. Etkilenen bölgede kızarıklığa ve ağrıya neden olabilir.
2. Derece YanıklarHem epidermisi hem de cildin ikinci katmanını yani dermisi etkiler. Bu derecedeki yanıklar şişliğe ve kırmızı, beyaz veya her ikisinin birden görüldüğü benekli cilde neden olabilir. Etkilenen bölgede kabarcıklar görülebilir ve hissedilen ağrı şiddetli olabilir. Daha derin gerçekleşen ikinci derece yanıklar bölgede kalıcı yara izi oluşmasına neden olabilir.
3. Derece Yanıklarcildin altındaki yağ tabakasına kadar ulaşır. Bu derecede yanık alanlar siyah, kahverengi veya beyaz renkte görülebilir. Deri kösele bir görünüm kazanabilir ve kalıcı yara izi ortaya çıkabilir. Üçüncü derece yanıklar sinirleri tahrip ederek etkilenen bölgede uyuşmaya neden olabilir.
Elleri, ayakları, yüzü, kasıkları, kalçaları, büyük bir eklemi veya vücudun geniş bir alanını kaplayan yanıklarda, cildin tüm katmanlarını ve hatta daha derin dokuları etkileyen derin yanıklarda, derinin kösele gibi görünmesine neden olan yanıklar da, kömürleşmiş veya siyah, kahverengi veya beyaz lekeler içeren yanıklarda, kimyasallardan veya elektrikten kaynaklanan bütün yanıklarda ya da nefes almada güçlüğe veya hava yolunda yanma hissine neden olan yanıklarda bireyler mutlaka acil tıbbi yardım almalıdır.
Yanık sonrasında yaralanan bölgelerde sızıntı, artan ağrı, kızarıklık ve şişme gibi enfeksiyon belirtileri görülürse, büyük veya iki hafta içinde iyileşmeyen yanık ya da su toplamış kabarcık gözlemlenirse, yeni ve başka türlü açıklanamayan belirtiler ya da semptomlar gözlemlenirse, veya etkilenen bölgede önemli seviyede yara izi oluştuysa bireyler mutlaka doktora başvurmalıdır.
Yanık Nasıl Teşhis Edilir?
Yanık tedavisi için doktora gittiğinizde, doktor bireyin cildini inceleyerek yanığın ciddiyetini değerlendirecektir. Eğer bireyin yanığı toplam vücut yüzey alanının yüzde onundan fazlasını kapsıyorsa, çok derinse, ya da yüzde, ayaklarda veya kasıkta ise, veya diğer ağır yanık kriterlerini taşıyorsa, doktor bireyi bir yanık merkezine nakletmeyi uygun görebilir.Doktor vücutta bulunan ve görünmeyen diğer yaralanmaları ve bunlardan kaynaklı travmaları kontrol etmek üzere laboratuvar testleri yapılmasını, ya da röntgen çekimi ve benzeri diğer görüntüleme testlerinin gerçekleştirilmesini isteyebilir.
Yanık Nasıl Geçer?Küçük ve yüzeysel yanık vakalarında birey evde uygulayabileceği müdahalelerin ardından normal yaşamına devam edebilir. Bu durumda yanık zaman içerisinde iyileşecektir. Ancak geniş bir bölgeyi kaplayan ya da derinin daha altında bulunan derin dokuları etkileyen yanıklarda acil olarak bir sağlık kurumuna başvurulması gereklidir.
Yanık Nasıl Tedavi Edilir?
Küçük yanıkların çoğu evde tedavi edilebilir ve bir çok vakada birkaç hafta içinde kendiliklerinden iyileşirler. Daha ağır ve ciddi yanık vakaları için, sağlık uzmanları tarafından uygun ilk yardım uygulanması ve yara değerlendirmesinin tamamlanmasından sonra, tedavi süreci ilaç kullanımı, yara pansumanları, terapi ve cerrahi müdahale seçeneklerini içerebilir. Yanık tedavisinin asli amacı ağrıyı kontrol etmek, ölü dokuyu çıkarmak, enfeksiyonu önlemek, yara izi riskini azaltmak ve bölgede kaybolmuş olabilecek işlevi yeniden kazanmaktır.
Ciddi yanıkları olan bireylerin tedavilerinin özel yanık merkezlerinde gerçekleştirilmesi gerekebilir. Büyük yaraların kapatılması için deri grefti, yani deri naklinin yapılması gerekli olabilir. Yüzde gerçekleşen yanıklarda rekonstrüktif müdahalelerin uygulanması gerekebilir. Yanık mağduru bireyler aynı zamanda duygusal destek ve fizik tedavi gibi aylarca sürebilecek takip bakımına ihtiyaç duyabilirler.
Büyük bir yanık için ilk yardım aldıktan sonra, bireye uygulanacak tıbbi bakım, iyileşmeyi teşvik etmeyi amaçlayan ilaçları ve ürünleri içerebilir.
Bakım ekibi bireyin yara dokusunu temizlemek ve uyarmak için ultrason sis tedavisi gibi su bazlı işlem tekniklerinden faydalanabilir. Bireyde dehidrasyon ve organ yetmezliği gelişmesini önlemek için intravenöz yani damar içi sıvı verilmesi gerekli olabilir.
Ağrı ve anksiyete ilaçları. yanıklar, iyileşme sürecinde inanılmaz derecede acı verici olabilirler. Bu nedenle bireye morfin gibi ağrı kesicilerin ve anti-anksiyete ilaçlarının verilmesi, özellikle kıyafet değiştirilmesi gibi yanık bölgeye temas gerektiren durumlarda gerekli olabilir.
Bir yanık merkezine nakledilmesi gerekli olmayan bireyler için bakım ekibi yanık yaralarının iyileşmesi için kullanmak üzere yanık kremleri veya merhemleri arasından seçim yapabilir. Bu topikal yanık ürünleri enfeksiyonun önlenmesi ve yaranın kapanmaya hazırlanabilmesi için yardımcı olur.
Bakım ekibiniz ayrıca yarayı iyileşmeye hazırlamak için çeşitli özel yara pansumanları kullanabilir. Bir yanık merkezine nakledilen bireylerin yaraları ise büyük olasılıkla sadece kuru gazlı bezle kaplanacaktır.
Yanıklardan kaynaklı enfeksiyon geliştiren bireylere damar içinden antibiyotik ve benzeri enfeksiyonla savaşan ilaçların verilmesi gerekli olabilir. Benzeri nedenlerden dolayı doktor bireye yanık yaralanmasından sonra tetanoz aşısı yapılmasını önerebilir.
Yanık alanın geniş olduğu, özellikle de herhangi bir eklemi kapsadığı durumlarda, bireyin fizik tedavi egzersizlerine ihtiyacı olabilir. Fizik tedavi egzersizleri eklemlerin esnekliklerini kaybetmemesi amacıyla derinin gerilmesine ve genişlemesine yardımcı olabilir. Diğer egzersiz türleri de bireyin kaybolmuş kas gücünü ve koordinasyonunu geliştirebilir. Normal günlük aktivitelerinizi yapmakta zorluk çeken bireyler için mesleki terapi yardımcı olabilir.
Daha ağır vakalarda bireyler cerrahi müdahalelere veya diğer prosedür türlerine ihtiyaç duyabilir.
Yüzde veya boyunda gerçekleşen yanıklarda bireyin boğazı şişebilir ve solunum zorluğu ortaya çıkabilir. Bu durumun olası gözüktüğü vakalarda doktor bireyin akciğerlerine oksijen verilmesini sağlamak için soluk borusundan yani trakeadan aşağı devam eden bir tüp yerleştirebilir.
Aşırı yanıkları olan veya yetersiz beslenen kişiler beslenme desteğine ihtiyaç duyabilir. Doktor bireyin burnundan midesine bir beslenme tüpü geçirebilir.
Yaranın etrafındaki kan akışını kolaylaştırmak. Eğer yanık kabuğu ya da dokusu bir uzvu tamamen çevrelerse kan dolaşımını sıkıştırıp zorlaştırabilecek veya bütünüyle kesebilecek kadar baskı uygulanmasına neden olabilir. Bu dokuya eskar adı verilir. Tamamen göğsün çevresine dolan bir eskar, biireyin nefes almasını zorlaştırabilir. Doktor bu basıncı rahatlatmak için oluşan eskarlara bir cerrahi müdahalede bulunarak onları kesebilir.
Deri grefti, yani deri nakli, derin yanıkların neden olduğu yara dokusunun yani skar dokusunun yerine bireyin cildinizin sağlıklı bölümlerinin kullanıldığı cerrahi bir işlemdir. Bazı vakalarda ölmüş donörlerden veya hayvanlardan donör derisi geçici bir çözüm olarak kullanılabilir.
Plastik cerrahi yanık izlerinin görünümünü rekonstrüksiyon müdahaleleri ile iyileştirebilir ve skar oluşumundan etkilenen eklemlerin esnekliğini artırabilir.
Küçük yanıkların evde tedavisi için kullanılabilecek birkaç yöntem mevcuttur.
Öncelikle yanık sakin ve düzenli bir şekilde serinletilmeli ve soğuk tutulmalıdır. Yanık bölge çok soğuk olmayan, serin bir akan su altında tutulmalı veya ağrı geçene kadar soğuk, ıslak kompres uygulanmalıdır. Yanık tedavisinde asla buz kullanılmamalıdır. Doğrudan yanığın üzerine buz koymak dokuya daha fazla zarar verebilir.
Yanık alan şişmeden önce hızla ve nazikçe yüzük veya diğer benzeri sıkı nesnelerin çıkarılması denenmelidir.
Su toplamış bölgedeki kabarcıklar patlatılmamalıdır. Bu sıvı dolu kabarcıklar enfeksiyona karşı koruma sağlar. Bir kabarcık patlarsa, o alan temiz su ve mümkünse yumuşak sabun ile temizlenmelidir. Antibiyotik merhem sürülmesi gerekebilir, ancak bölgede bir kızarıklık görülürse merhemin kullanılması hemen durdurulmalıdır.
Yanık alan tamamen soğuduğunda aloe vera veya nemlendirici içeren bir losyon sürmek, bölgede kuruma oluşmasını önlemeye yardımcı olabilir ve rahatlama sağlar.
Yanıklar yumuşak pamuklu değil steril bir gazlı bezle örtülmelidir. Yanmış cilde baskı uygulamamak için gevşekçe sarılmalıdır. Bandaj, bölgeden havayı uzak tutar, ağrıyı azaltır ve kabarmış cildi korur.
yanık ağrısını hafifletmek için reçetesiz satılan ilaçlar kullanılabilir. Ancak eğer bireyler başka ilaçları da kullanıyorsa, bu ilaçlar arasında olumsuz etkileşim gelişmesinin önlenmesi için önceden doktor ile konuşulmalıdır.
Yanık sonrasında bireyler tetanoz aşısı olmayı göz önüne almalıdır. Yanık alandaki deri dış etkenlere karşı koruma sağlayamayabilir, bu sebeple tetanoz bireyi daha kolay etkileyebilir. Tıp uzmanları her şart altında insanların 10 senede bir tetanoz aşısı olması gerektiğini tavsiye etmektedir.
Yanık bölgesi ne kadar küçük olursa olsun, iyileşme sürecinin ardından bölgede nemlendirici ve güneş kremi kullanılmalıdır.
Özellikle vücudunun geniş alanlarını kapsayan, ya da yüz veya eller gibi başkaları tarafından kolayca görülebilecek yerlerde olan ciddi bir yanık yaralanması ile başa çıkmak birey için zor olabilir. Olası yara izleri, hareket kabiliyetinin azalması ve olası ameliyatlar bireyin üzerindeki yükü arttırabilir.
Bireyler ciddi yanıkları olan ve neler yaşadığınızı bilen diğer insanlardan oluşan bir destek grubuna katılmayı göz önüne alabilirler. Bu sayede bireyler benzer zorluklarla karşılaşan insanlarla tanışıp deneyimlerini ve mücadelelerini paylaşarak rahatlayabilirler. Bu tür destek gruplarına ulaşmak isteyen bireyler doktorlarına danışabilirler.