Tourette Sendromu Nedir? Tourette Sendromu Neden Olur?

Tourette Sendromu Nedir?

Tourette Sendromu , istemsiz motor hareketler ve vokal seslerle kendini gösteren nörolojik bir hastalıktır. Genellikle çocukluk çağında ortaya çıkar ve erkeklerde kızlara göre daha sık görülür. Hastalığın temel belirtisi olan tikler, kişinin kontrolü dışında gerçekleşen tekrarlayıcı hareketler veya seslerdir. Tikler zamanla artıp azalabilir, tür değiştirebilir ya da bazı dönemlerde tamamen kaybolabilir.

Bu sendromun belirtileri motor ve vokal tikler olarak ikiye ayrılır. Motor tikler arasında göz kırpma, omuz silkme veya yüz buruşturma gibi hareketler bulunurken, vokal tikler boğaz temizleme, öksürme veya belirli kelimeleri tekrarlama şeklinde olabilir. Tikler basit ya da karmaşık yapıda olabilir. Basit tikler kısa ve ani hareketlerden oluşurken, karmaşık tikler daha koordine hareketler ya da anlamlı kelimelerle kendini gösterebilir.

Tourette Sendromu'nun kesin nedeni tam olarak bilinmemektedir. Ancak genetik yatkınlığın önemli bir rol oynadığı düşünülmektedir. Beyindeki dopamin ve serotonin gibi nörotransmitterlerin dengesizliği de sendromun gelişiminde etkili olabilir. Ayrıca çevresel faktörlerin de belirtileri tetikleyebileceği gözlemlenmiştir.

Çocuklarda Tourette Sendromu

Çocuklarda Tourette Sendromu , genellikle 5 ila 10 yaşları arasında ortaya çıkan ve istemsiz motor ya da vokal tiklerle kendini gösteren nörolojik bir bozukluktur. Erkek çocuklarda kızlara oranla yaklaşık dört kat daha fazla görülmektedir. Çocukluk döneminde başlayan tikler, genellikle zamanla değişiklik gösterebilir ve bazı dönemlerde artıp azalabilir.

Çocuklarda Tourette Sendromu’nun ilk belirtisi çoğunlukla motor tiklerdir. En yaygın görülen motor tikler arasında göz kırpma, omuz silkme ve yüz buruşturma yer alır. Zamanla vokal tikler de eklenebilir ve bu durum boğaz temizleme, öksürme veya ani sesler çıkarma şeklinde kendini gösterebilir. Tikler istemsiz olsa da çocuklar bazen bu hareketleri kısa süreliğine bastırabilir; ancak bu durum kaygı ve strese neden olabilir.

Tourette Sendromu olan çocuklarda dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) ya da obsesif kompulsif bozukluk (OKB) gibi diğer nörolojik durumlara da sıkça rastlanır. Bu nedenle çocuğun akademik ve sosyal yaşamı etkilenebilir.

Tourette Sendromu Belirtileri Nelerdir?

Tourette sendromunun en belirgin özellikleri, kontrol edilemeyen ani, tekrarlayan hareketler ve sesler, yani tiklerdir. Bu tikler hafif veya şiddetli olabilir ve bazen kişinin günlük yaşamını zorlaştıracak düzeye ulaşabilir.

Tikler, motor tikler ve vokal tikler olarak iki ana gruba ayrılır ve genellikle 2 ila 15 yaşları arasında ortaya çıkar. Tiklerin şiddeti ve sıklığı zamanla değişebilir, bu da hastalığın seyrini öngörmeyi zorlaştırır.

Motor Tikler

Motor tikler, vücudun çeşitli bölgelerinde ani ve istemsiz hareketler olarak kendini gösterir. Bu tikler, genellikle birkaç saniye süren kısa hareketlerden oluşur.

Tourette sendromunda görülen motor tik belirtileri şunlardır:

• Göz kırpma,
  
• Yüz seğirmesi,
• Omuz silkme,
• Baş sallama,
• Bir kolu veya bacağı sallama,
• Zıplama veya sıçrama,
• Eşyalara veya insanlara dokunma.

Vokal Tikler

Vokal tikler, kişinin kontrolü dışında çıkan seslerdir ve genellikle motor tiklerle birlikte görülür.

Tourette sendromunda görülen vokal tik belirtileri şunlardır:

• Öksürme,
  
• Boğaz temizleme,
• Havlama veya homurdanma,
• Kelime veya cümle tekrarlama,
• Kaba veya uygunsuz sözler söyleme.

Tourette sendromu olan bireylerde bu tikler, stres, yorgunluk veya heyecan gibi durumlarla artabilir ve yaşam kalitesini olumsuz yönde etkileyebilir. Tikler genellikle ergenlik döneminde şiddetlenir, ancak yetişkinlikte azalabilir veya daha yönetilebilir hale gelebilir. Tiklerin türü, sıklığı ve şiddeti kişiden kişiye büyük farklılıklar gösterebilir ve bu durum hastalığın seyrini tahmin etmeyi zorlaştırır.

Tourette sendromu belirtilerinin erken dönemde fark edilmesi, tedavi sürecinde önemli bir rol oynar. Çocuklarının anormal hareketler veya sesler çıkardığını fark eden ebeveynler, mutlaka bir uzmana başvurmalıdır. Erken teşhis ve uygun tedavi ile bireylerin yaşam kalitesi önemli ölçüde iyileştirilebilir.

Tourette Sendromu Neden Olur?

Tourette Sendromu, genetik ve çevresel faktörlerin karmaşık bir etkileşimi sonucu ortaya çıkan nörolojik bir bozukluktur. Hastalığın kesin nedeni tam olarak bilinmemekle birlikte, genetik yatkınlık, beyin yapısı ve fonksiyonlarındaki farklılıklar, nörotransmitter dengesizlikleri ve çevresel faktörlerin birlikte rol oynadığı düşünülmektedir.

Tourette sendromu nedenleri şunlardır:

• Genetik faktörler,
• Beyin yapısı ve fonksiyonu,
• Nörotransmitter dengesizlikleri,
• Çevresel faktörler.

Genetik Faktörler

Araştırmalar, Tourette Sendromu'nun ailelerde daha sık görüldüğünü ve genetik bir bileşene sahip olduğunu göstermektedir. Özellikle, ebeveynlerden birinde Tourette Sendromu veya tik bozukluğu varsa, çocuklarında bu bozukluğun görülme olasılığı artmaktadır. Bu durum, hastalığın kalıtsal bir yönü olduğunu düşündürmektedir.

Spesifik genlerin tanımlanması konusunda çalışmalar devam etmektedir ve hastalığın kalıtım modeli tam olarak anlaşılmamıştır. Genetik yatkınlık, hastalığın ortaya çıkışında önemli bir rol oynasa da, tek başına yeterli değildir; çevresel faktörlerle birlikte etkisini göstermektedir.

Beyin Yapısı ve Fonksiyonu

Tourette Sendromu olan bireylerde, beynin belirli bölgelerinde yapısal ve işlevsel farklılıklar gözlemlenmiştir. Özellikle, motor hareketlerin kontrolünden sorumlu olan bazal gangliyonlar ve frontal korteks arasındaki bağlantılarda anormallikler tespit edilmiştir.

Bu bölgelerdeki farklılıkların, tiklerin ortaya çıkmasında etkili olduğu düşünülmektedir. Beyindeki bu yapısal ve fonksiyonel değişiklikler, istemsiz hareket ve seslerin kontrolsüz bir şekilde ortaya çıkmasına neden olabilir. Ancak, bu farklılıkların nasıl ve neden oluştuğu konusunda daha fazla araştırmaya ihtiyaç vardır.

Nörotransmitter Dengesizlikleri

Beyindeki kimyasal ileticiler olan nörotransmitterlerin dengesizlikleri, Tourette Sendromu'nun gelişiminde önemli bir rol oynayabilir. Özellikle dopamin ve serotonin gibi nörotransmitterlerin anormal seviyeleri veya işleyişleri, tiklerin ortaya çıkmasına katkıda bulunabilir.

Dopamin, hareketlerin kontrolünde kritik bir rol oynar ve bu nörotransmitterin aşırı aktivitesi veya düzensizliği, istemsiz hareketlere yol açabilir. Serotonin ise duygudurum ve davranışların düzenlenmesinde etkilidir; bu nedenle, serotonin dengesizlikleri de tiklerin şiddetini ve sıklığını etkileyebilir. Bu dengesizliklerin, beyindeki sinir hücreleri arasındaki iletişimi etkileyerek belirtilere yol açtığı düşünülmektedir.

Çevresel Faktörler

Genetik yatkınlığa ek olarak, çevresel faktörler de Tourette Sendromu'nun ortaya çıkışında rol oynayabilir. Doğum öncesi ve doğum sonrası dönemde yaşanan komplikasyonlar, maternal stres, gebelik sırasında sigara veya alkol kullanımı gibi faktörler, hastalığın gelişim riskini artırabilir.

Çocukluk döneminde geçirilen enfeksiyonlar veya otoimmün reaksiyonlar da tiklerin başlamasında tetikleyici olabilir. Ancak, bu faktörlerin etkileri konusunda daha fazla araştırmaya ihtiyaç vardır. Çevresel faktörlerin, genetik yatkınlığı olan bireylerde hastalığın ortaya çıkışını tetikleyebileceği veya mevcut tiklerin şiddetini artırabileceği düşünülmektedir.

Tourette Sendromu İle Ortaya Çıkabilecek Sorunlar Nelerdir?

Tourette Sendromu, temel olarak motor ve vokal tiklerle kendini gösteren nörolojik bir bozukluktur. Tiklerin şiddeti ve sıklığı kişiden kişiye değişiklik gösterebilir ve bazı bireylerde yaşam kalitesini olumsuz etkileyebilir. Tourette Sendromu sadece tiklerle sınırlı kalmaz; beraberinde getirdiği bazı psikiyatrik ve davranışsal sorunlar da görülebilir.

Bu durum, bireyin akademik başarısını, sosyal ilişkilerini ve genel ruh sağlığını etkileyebilir. Özellikle çocukluk döneminde başlayan Tourette Sendromu, sosyal uyum problemlerine ve özgüven kaybına yol açabilir. Erken teşhis ve uygun tedavi yöntemleriyle bu sorunların etkisi azaltılabilir.

Tourette sendromu ile ortaya çıkabilecek sorunlar şunlardır:

• Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB),
• Obsesif Kompulsif Bozukluk (OKB),
• Anksiyete Bozuklukları,
• Depresyon,
• Davranışsal Sorunlar,
• Uyku Bozuklukları,
• Akademik Zorluklar.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)

Tourette Sendromu olan çocukların önemli bir kısmında DEHB de görülmektedir. Dikkat dağınıklığı, dürtüsellik ve hiperaktivite gibi belirtiler okul başarısını ve sosyal ilişkileri olumsuz etkileyebilir.

Obsesif Kompulsif Bozukluk (OKB)

Tekrarlayıcı düşünceler (obsesyonlar) ve zorlayıcı davranışlar (kompulsiyonlar) Tourette Sendromu’na sıklıkla eşlik eder. Bu durum, bireyin günlük yaşamını zorlaştırabilir ve tiklerle birlikte karmaşık bir tablo oluşturabilir.

Anksiyete Bozuklukları

Tikler nedeniyle sosyal ortamlarda utanç ve kaygı hissi gelişebilir. Bu durum sosyal fobiye yol açabilir ve bireyin toplumdan izole olmasına neden olabilir.

Depresyon

Sürekli tiklerle uğraşmak zorunda kalmak, sosyal uyumsuzluk ve dışlanma gibi durumlar depresyona neden olabilir. Özellikle ergenlik döneminde depresyon riski artabilir.

Davranışsal Sorunlar

Öfke patlamaları, uyumsuzluk, inatçılık ve sosyal kurallara uymakta zorluk gibi davranış problemleri görülebilir. Bu tür sorunlar, bireyin sosyal ilişkilerini olumsuz etkileyebilir.

Uyku Bozuklukları

Tourette Sendromu olan bireylerde uykuya dalmada güçlük, sık uyanma veya huzursuz uyku gibi uyku problemleri sıkça görülür. Tikler, özellikle uyku öncesinde yoğunlaşabilir ve uyku kalitesini düşürebilir.

Akademik Zorluklar

Tikler ve eşlik eden dikkat problemleri nedeniyle derslere odaklanmak zorlaşabilir. Bu durum okul başarısını etkileyebilir ve öğrenme güçlüğüne yol açabilir.

Tourette Sendromu Tanısı Nasıl Konulur?

Tourette sendromunun tanısı, kişinin gösterdiği belirti ve semptomlara dayanarak konulur. Tourette sendromunu teşhis etmek için belirli bir laboratuvar testi veya görüntüleme yöntemi bulunmamaktadır. Bu nedenle tanı süreci, hastanın sağlık geçmişi, fiziksel muayene ve çeşitli kriterlerin değerlendirilmesi ile gerçekleştirilir.

Hasta Öyküsü ve Fizik Muayene

Tourette sendromu tanısı için ilk adım, hastanın ayrıntılı bir öyküsünün alınması ve fizik muayenesinin yapılmasıdır. Doktor, hastanın daha önce yaşadığı tüm belirtileri, tiklerin ne zaman başladığını, ne sıklıkta ve hangi durumlarda ortaya çıktığını öğrenmek isteyecektir. Ayrıca, ailede benzer tik bozukluklarının olup olmadığını sorgulayabilir, çünkü genetik faktörler bu sendromda önemli bir rol oynar.

Tourette Sendromu İçin Tanı Kriterleri

Tourette Sendromu, motor ve vokal tiklerle kendini gösteren nörolojik bir bozukluktur ve doğru tanı koymak için belirli kriterlerin karşılanması gerekir. Tanı süreci genellikle klinik gözleme dayanır ve hastalığı kesin olarak teşhis eden özel bir laboratuvar testi bulunmamaktadır. Tourette Sendromu’nun tanısında tiklerin türü, sıklığı, süresi ve başlangıç yaşı gibi faktörler dikkate alınır.

Doğru tanı koymak, uygun tedavi sürecini başlatmak ve hastalığa eşlik edebilecek diğer durumları (örneğin dikkat eksikliği ya da obsesif kompulsif bozukluk) saptamak açısından büyük önem taşır. Tanı sürecinde nöroloji ve psikiyatri uzmanları birlikte çalışabilir.

Nöroloji alanında yapılan değerlendirmeler tiklerin kaynağını ve olası nörolojik nedenleri ortaya koyarken, psikiyatri uzmanları tiklere eşlik eden davranışsal ve duygusal sorunları değerlendirebilir.

Tourette sendromunu teşhis etmek için belirli tanı kriterleri şunlardır:

• Hem motor hem de vokal tiklerin varlığı: Tanı konulabilmesi için hastada hem motor (hareket) hem de vokal (ses) tikler bulunmalıdır. Bu tikler aynı anda ortaya çıkmasa bile, zaman içinde her iki tür tik de gözlenmelidir.
• Tiklerin süresi: Tikler en az bir yıl boyunca hemen her gün veya aralıklı olarak günde birkaç kez ortaya çıkmalıdır. Tiklerin sadece geçici olarak değil, kronik bir seyir izliyor olması tanı için gereklidir.
• Başlangıç yaşı: Tourette sendromunun belirtileri genellikle çocukluk veya ergenlik döneminde, yani 18 yaşından önce başlar. Bu yaş sınırı tanı kriterleri arasında yer alır.
• Diğer nedenlerin dışlanması: Tiklerin ortaya çıkmasının arkasında başka bir tıbbi durum, ilaç kullanımı veya madde bağımlılığı gibi faktörler bulunmamalıdır. Tiklerin bu tür dışsal faktörlerden bağımsız olarak geliştiğinden emin olunmalıdır.

Test ve Tanı Yöntemleri

Tourette sendromu tanısının konulmasında, belirtilerin diğer tıbbi durumlarla karıştırılmaması önemlidir. Bazı vakalarda tikler, göz kırpma gibi basit belirtilerle başlar ve bu durum görme sorunlarıyla ilişkilendirilebilir. Benzer şekilde, burun çekme alerjik reaksiyonlarla karıştırılabilir. Bu gibi durumlarda doktor, Tourette sendromu dışında olası nedenleri dışlamak için çeşitli testler yapabilir.

Tourette sendromu tanısının konulmasına yardımcı olan test ve tanı yöntemleri şunlardır:

• Kan Testleri: Kan testleri, vücuttaki kimyasal dengesizlikleri veya enfeksiyonları tespit etmek amacıyla yapılabilir. Ancak, bu testler doğrudan Tourette sendromunu teşhis etmek için kullanılmaz; daha çok diğer tıbbi durumları dışlamak için uygulanır.
• Görüntüleme Yöntemleri : MR (Manyetik Rezonans Görüntüleme) veya CT (Bilgisayarlı Tomografi) gibi beyin görüntüleme teknikleri, beyinde yapısal bir sorun olup olmadığını belirlemek için kullanılabilir. Bu testler de doğrudan Tourette sendromunu teşhis etmek için değil, diğer nörolojik hastalıkları dışlamak amacıyla yapılır.

Tourette sendromu tanısı , yukarıda belirtilen kriterler ve yöntemler doğrultusunda konulur. Tanı süreci, belirtilerin doğru bir şekilde değerlendirilmesi ve diğer olası nedenlerin dışlanması ile tamamlanır. Tourette sendromu olan bireylerde tanı genellikle çocukluk döneminde konur ve tedavi süreci bu tanıya göre şekillendirilir.

Tourette Sendromu Tedavisi

Tourette sendromunun kesin bir tedavisi bulunmaz. Semptomların yönetilmesi ve hastaların yaşam kalitesinin artırılması amacıyla çeşitli tedavi yöntemleri uygulanmaktadır. Bu tedavi yöntemleri, bireyin tiklerinin şiddetine, diğer sağlık sorunlarına ve yaşam tarzına göre kişiselleştirilebilir.

İlaç Tedavileri

Tourette Sendromu’nda tikleri kontrol altına almak ve semptomları hafifletmek amacıyla çeşitli ilaçlar kullanılabilir. İlaç tedavisi, özellikle tiklerin günlük yaşamı olumsuz etkilediği durumlarda tercih edilir. Bu tedavi yöntemi, tiklerin şiddetini azaltarak hastaların sosyal, akademik ve kişisel yaşamlarını daha rahat sürdürmelerine yardımcı olabilir. Ancak her bireyin tedaviye verdiği yanıt farklı olabileceği için ilaç seçimi ve dozajı kişiye özel belirlenmelidir.

İlaç tedavisinde kullanılan başlıca ilaç grupları şunlardır:

• Dopamini Bloke Eden İlaçlar: Dopamin, beyindeki önemli nörotransmitterlerden biridir ve tiklerin oluşumunda önemli bir rol oynar. Dopamini bloke eden ilaçlar, beyindeki dopamin düzeylerini düzenleyerek tiklerin şiddetini azaltmada etkili olabilir.
• Antidepresanlar: Tourette Sendromu’na sıklıkla eşlik eden anksiyete, obsesif kompulsif bozukluk ve depresyon gibi psikolojik durumların yönetiminde antidepresanlar kullanılabilir.
• Antiepileptik İlaçlar: Bazı antiepileptik ilaçlar, beyindeki elektriksel aktivitenin düzenlenmesine yardımcı olarak tiklerin azalmasında etkili olabilir.
• Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) İlaçları: Tourette Sendromu olan bireylerde sıklıkla dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu da görülür. DEHB ilaçları, dikkat dağınıklığını ve hiperaktiviteyi kontrol altına alarak hem akademik hem de sosyal yaşamda iyileşme sağlar.

Davranış Terapileri

İlaç tedavisine ek olarak, Tourette sendromunda davranış terapileri de yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu terapiler, hastaların tiklerini daha iyi kontrol etmelerine ve semptomlarıyla başa çıkmalarına yardımcı olur.

Tourette sendromu tedavisinde kullanılan terapi yöntemleri şunlardır:

• Bilişsel Davranışsal Terapi: Bilişsel davranışsal terapi, bireyin tiklerine neden olan tetikleyicileri tanımasına ve bu tikleri kontrol altına almasına yardımcı olabilir.
• Alışkanlıkları Tersine Çevirme Eğitimi: Tourette sendromunda sıkça kullanılan bir davranışsal müdahale yöntemidir. Bu eğitim, bireyin tiklerin başladığını hissettiği anda bu hareketleri durdurmayı öğrenmesine yardımcı olur.
• Maruz Bırakma ve Tepki Önleme: Tourette sendromunda tikleri kontrol etmeye yönelik başka bir davranışsal terapi yöntemidir.

Psikoterapi ve Destek Grupları

Tourette sendromu olan bireyler, psikolojik destekten büyük fayda sağlayabilirler. Psikoterapi, hastaların bu bozuklukla başa çıkma becerilerini geliştirmelerine ve hayatlarındaki stres faktörlerini yönetmelerine yardımcı olabilir.

Tourette sendromu tedavisinde psikoterapi ve destek grupları şu şekilde sıralanabilir:

• Bireysel Psikoterapi: Bireysel psikoterapi, hastaların kaygı, depresyon veya özgüven eksikliği gibi sorunlarla başa çıkmalarına yardımcı olabilir. Bu terapiler, hastaların tikleriyle daha etkili bir şekilde başa çıkmalarını sağlar.
• Aile Terapisi: Tourette sendromu, sadece bireyi değil, aynı zamanda aile üyelerini de etkileyebilir. Aile terapisi, ailenin hastayı daha iyi anlamasına ve desteklemesine yardımcı olur. Ayrıca, aile içi ilişkilerin güçlendirilmesine katkıda bulunur.
• Destek Grupları: Destek grupları, Tourette sendromu olan bireylerin ve ailelerinin deneyimlerini paylaşabileceği ve birbirlerine destek olabileceği platformlardır. Bu gruplar, hastaların kendilerini daha az izole hissetmelerine ve başkalarından öğrenmelerine olanak tanır.

Günlük Yaşam Tarzı ve Destekleyici Yaklaşımlar

Tourette sendromu olan bireylerin yaşam kalitesini artırmak için günlük yaşamlarında bazı değişiklikler yapmaları önerilebilir. Bu değişiklikler, stres yönetimi, düzenli uyku, fiziksel aktivite gibi sağlıklı yaşam alışkanlıkları ve destekleyici yaklaşımları içerebilir.

Tourette sendromunun tedavisi , bireyin yaşam kalitesini artırmak için kişiselleştirilmiş bir yaklaşım gerektirir. Tedavi sürecinde kullanılan yöntemler, semptomların şiddetine, hastanın yaşına ve diğer bireysel faktörlere göre belirlenir.

Tourette sendromu olan bireylerin, tedavi seçeneklerini doktorlarıyla birlikte değerlendirmesi ve en uygun tedavi planını oluşturması önemlidir. Bu süreçte, hastaların ve ailelerinin sabırlı olmaları ve destekleyici bir yaklaşım benimsemeleri büyük önem taşır.

Yakınında Tourette Sendromu Olanlar Nasıl Davranmalı?

Tourette Sendromu, istemsiz motor ve vokal tiklerle kendini gösteren bir nörolojik bozukluktur. Bu durum, hem hastayı hem de çevresindekileri duygusal ve sosyal açıdan etkileyebilir. Tourette Sendromu olan birine destek olmak, onun sosyal çevresinde kendini güvende ve kabul edilmiş hissetmesini sağlar. Bu süreçte anlayışlı, sabırlı ve bilinçli bir yaklaşım sergilemek oldukça önemlidir. Tiklerin istemsiz olduğunu bilmek ve buna göre hareket etmek, hastanın psikolojik iyiliğini olumlu yönde etkiler.

Aile üyeleri, arkadaşlar, öğretmenler ve iş arkadaşları gibi çevresindeki bireyler, uygun tutum ve davranışlarla Tourette Sendromu olan kişiye büyük destek verebilir. Doğru yaklaşım hem hastanın sosyal ilişkilerini güçlendirir hem de özgüvenini artırır.

Tourette sendromu olanlara yaklaşırken dikkat edilmesi gerekenler şunlardır:

• Tiklerin istemsiz olduğunu unutmayın ve sabırlı davranın.
• Tikleri vurgulamayın ya da eleştirmeyin.
• Kişiye duygusal destek verin ve yanında olduğunuzu hissettirin.
• Tourette Sendromu hakkında bilgi edinin.
• Rahat ve sakin bir ortam sağlamaya çalışın.
• Tiklerle ilgili şaka yapmaktan kaçının.
• Sosyal etkinliklere katılmasını destekleyin.
• Uzman yardımı alması için cesaretlendirin.
• Okulda ve iş yerinde farkındalığı artırın.