Yapay Tatlandırıcıların Sağlık Üzerindeki Etkileri

Yapay Tatlandırıcı Nedir ve Nasıl Çalışır?

Yapay tatlandırıcılar ya da şeker ikameleri tat vermek amacıyla bazı yiyeceklere ve içeceklere eklenen, laboratuvar ortamında üretilen kimyasallardır. Kalori değeri olmayan bu kimyasal bileşenler genellikle şekerden daha tatlı olur. Ancak vücut yapay tatlandırıcıları parçalayamadığı için neredeyse hiç kalori tüketilmemiş olur. 

Yapay tatlandırıcılar kalori, şeker, vitamin, lif, mineral ya da antioksidan gibi besin maddeleri içermez. Genellikle şekersiz ya da diyet olarak etiketlenmiş birçok yiyecekte ve içecekte bulunur. Aynı zamanda bu tatlandırıcılar, sofra şekeri gibi çaya ve kahveye tat vermek için paketlenmiş olarak da satılır.

Amerika Birleşik Devletleri Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) tarafından güvenli kabul edilen ve kullanımına izin verilen yapay tatlandırıcılardan bazıları şunlardır:

• Asesülfam potasyum,
• Advantame,
• Aspartam,
• Neotam,
• Sakarin,
• Suklaroz.

Günlük olarak tüketmesi güvenli olan yapay tatlandırıcı miktarı bireyin kilosuna ve kullanılan tatlandırıcı türüne göre değişiklik gösterebilir. Yapay tatlandırıcılar sağlıklı bireyler tarafından güvenli bir şekilde kullanılabilir. Bu tatlandırıcıların sınırlı miktarda kullanımı hamileler için de güvenli kabul edilir. Ancak hamilelerin yapay tatlandırıcı kullanımı konusunda herhangi bir sorun yaşamamak adına doktora danışıp onay almaları faydalıdır.

Yapay tatlandırıcı kullanımı bazı hastalıklardan muzdarip bireylere önerilmez. Örneğin fenilketonüri hastalığına sahip bireylerin aspartam içeren gıdalar tüketmeleri ciddi sağlık sorunlarına neden olabilir. Bağırsak hastalığından muzdarip bireylerin yapay tatlandırıcı kullanması da hastalıkta görülen semptomların şiddetlenmesine yol açabilir. 

Yapay Tatlandırıcıların Metabolizma Üzerindeki Etkileri

Yapay tatlandırıcılar özellikle kilo vermek amacıyla diyet yapan bireyler tarafından sıkça kullanılır. Ancak yapay tatlandırıcılar tıpkı sofra şekeri gibi bağımlılık yapabilir.

Yapay tatlandırıcıların kilo alımından kansere kadar birçok farklı sağlık sorununa yol açtığını gösteren çalışmalar mevcuttur. Ancak bu çalışmaların kesinliği kanıtlanmadığı için yapay tatlandırıcılar, günlük alınması gereken miktardan fazla tüketilmemesi durumunda güvenli kabul edilmiştir.

Diyabet ve Yapay Tatlandırıcılar

Yapay tatlandırıcılar diyabet hastaları tarafından da sıklıkla kullanılır. Bunun nedeni yapay tatlandırıcıların kan şekerini yükseltmeden tatlılık katmasıdır. Ancak her ne kadar çelişkili bir durum gibi gözükse de yapılan bazı çalışmalar yapay tatlandırıcı içeren yiyecek ve içecek tüketiminin diyabet geliştirme riskini %6 ila %121 oranında artırdığını göstermiştir. Yine de yapay tatlandırıcıların diyabete neden olduğunu gösteren kesin sonuçlar elde edilmemiştir.

Her ne kadar yapay tatlandırıcı tüketiminin diyabete neden olduğu kesin olarak kanıtlanmamış olsa da yapay tatlandırıcılar bağırsaklardaki yararlı bakterileri azaltarak bağırsak mikrobiyomunu değiştirebilir ve bu bozulmanın kan şekerinin düzenlenmesi üzerinde birtakım etkileri olabilir. Bağırsak mikrobiyomundaki değişiklikler sonucunda metabolik sendrom ve tip 2 diyabet de gelişebilir. 

Diyabet ve yapay tatlandırıcılar üzerine yapılan çalışmalar birtakım riskler olduğunu gösterse de genel kanı diyabet hastalarında yapay tatlandırıcı kullanımının güvenli tüketim miktarını aşmamak kaydıyla zararsız olduğu yönündedir.

Kilo Kontrolü ve Yapay Tatlandırıcılar

Kilo vermek isteyen bireyler genellikle kalori içermeyen yapay tatlandırıcıları ya da yapay tatlandırıcı içeren yiyecekleri ve içecekleri tercih ederler. Yapay tatlandırıcılar kısa vadede kilo vermek ve kilo kontrolü sağlamak açısından etkili bir yöntem olabilir. 

Öte yandan yapay tatlandırıcıların kilo kontrolü üzerindeki etkileriyle ilgili farklı görüşler mevcuttur. Bazı araştırmalar yapay tatlandırıcıların iştah artışına ve kilo alımına neden olabileceğini öne sürmektedir. Bu durumun nedeni, yapay tatlandırıcıların dildeki tat reseptörleri tarafından tatlı olarak algılanıp beynin ödül mekanizmasını harekete geçirmesi gerekirken kaloriden yoksun olduklarından tokluk hissi yaratmaması ve beyinde karışıklığa neden olması şeklinde açıklanır. Bu karışıklık sonucu beynin hâlâ aç hissetmesi nedeniyle bireyin daha fazla yemek yemek isteyebileceği, bu durumun iştah ve kilo artışına yol açabileceği düşünülüyor. 

Yapay Tatlandırıcıların Uzun Vadeli Sağlık Riskleri

Yapay tatlandırıcıların sağlık üzerindeki uzun vadeli riskleri konusunda daha fazla araştırmaya ihtiyaç duyulduğu biliniyor. Ancak son yıllarda yapılan araştırmalarla birlikte bazı yapay tatlandırıcıların kalp hastalığı ve felç riskini artırdığı görülmüştür. Bunun yanı sıra yapay tatlandırıcıların tip 2 diyabet, yüksek tansiyon ve obezite gibi birçok hastalık üzerinde risk artırıcı bir faktör olduğu da ortaya çıkmıştır. 

Aspartam, Sukraloz ve Diğer Tatlandırıcılar Üzerine Araştırmalar

En sık kullanılan tatlandırıcılardan biri olan aspartam üzerine yapılan 200'den fazla çalışma, aspartamın güvenli olduğunu göstermiştir. Ancak 100 binden fazla insan üzerinde yapılan ve 8 yıl boyunca takip edilen bir çalışma, aspartamın olası bir kanser nedeni olduğunu da öne sürdü. Bu çalışmanın sonuçlarını kesin olarak kabul etmek için henüz yeterli kanıt yoktur. Aspartamla ilgili sonuçları kesin olan bir diğer çalışmaysa aspartamın kesinlikle fenilketonüri hastaları tarafından kullanılmaması gerektiğini ortaya koymuştur. Aynı zamanda aspartam ısıya dayanıksızdır, bu nedenle yemek pişirme için uygun değildir.

Bir diğer yapay tatlandırıcı türü olan sakarin, 1970'lerde yapılan deneylerde mesane kanseriyle ilişkilendirilmiştir. Ancak bu sonuç, deneylerin insanlar üzerinde yapılmaması nedeniyle FDA tarafından reddedilmiştir. 

Suklaroz ya da splenda olarak bilinen tatlandırıcı, diğer tatlandırıcı türlerine nispeten yeni bir üründür. Diğer tatlandırıcılar kimyasal olarak üretilirken suklaroz şekerden elde edilir. Bu tatlandırıcı normal şekere çok benzer olsa da şekerden yaklaşık 600 kat daha tatlıdır. Suklaroz sindirim sisteminden daha hızlı geçerek kanda depolanmaz ve kan şekerini normal şeker gibi etkilemez. 

Stevia, Stevia rebaudiana bitkisinden elde edilen yapay bir tatlandırıcıdır. Stevia, bitkilerden elde edildiğinden güvenliğini kanıtlamak için sıkı bilimsel testlerden geçmesi gerekmeyen diyet takviyeleri sınıfındadır. Bazı stevia ürünleri kalp krizi ve felç riskini artırmasıyla ilişkilendirilmiş eritriol adı verilen bir şeker alkolü içerir. Ancak eritriolün kalp krizi ve felç riskini artırdığına dair bilimsel kanıtlar sınırlıdır.

Asesülfam K, tadı ve dokusu bakımından sofra şekerine en çok benzeyen yapay tatlandırıcıdır. Şekerden yaklaşık 200 kat daha tatlıdır ve ısıya dayanıklı olduğu için pişirilebilir. 

Yapay Tatlandırıcıların Güvenilirliği Üzerine Araştırmalar

Güncel olarak yapılan bazı çalışmalar yapay tatlandırıcıların sağlık açısından uzun vadede olumsuz etkileri olabileceğini de ortaya koymuştur. Yapay tatlandırıcılar kanser, kalp hastalıkları, felç ve diyabet gibi birçok sağlık sorunuyla ilişkilendirilmiştir. Ancak bu araştırmaların sonuçlarının kesin olarak kabul edilebilmesi için konunun daha fazla araştırmayla desteklenmesi gerekir. Dünya Sağlık Örgütü (WHO), sağlıklı bireylerin kilo kontrolü sağlama, kalori alımını azaltma veya diğer farklı nedenlerle tatlandırıcı kullanmamalarını öneriyor. Bunun temel nedeniyse yapılan çalışmalarla yapay tatlandırıcıların tip 2 diyabet, obezite, kanser gibi hastalıklara neden olabileceğinin işaret edilmesidir.

Doğal Tatlandırıcı Alternatifleri ve Sağlık Üzerindeki Etkileri

Şeker tüketimiyle ilgili en önemli sorunlardan biri ilave şeker olan besinlerin tüketilmesidir. İlave şekerin etkilerinden korunmak için en iyi alternatif doğal şekerlere yönelmektir. Birçok meyve doğal şeker bakımından oldukça zengindir ve tatlı ihtiyacı bu meyvelerle karşılanabilir. Ancak diyabet hastalarının meyve tüketiminde de dikkatli olması gerektiği unutulmamalıdır. 

Yapay tatlandırıcılara alternatif olarak besinlere eklemek için doğal tatlandırıcılar kullanılabilir. Bu doğal tatlandırıcılar şunlardır:

• Bal,
• Pekmez,
• Agave şurubu,
• Akçaağaç şurubu,
• Hindistan cevizi şekeri.

Doğal tatlandırıcılar yapay tatlandırıcılara kıyasla iyi birer alternatif olsalar da bu tatlandırıcıların kalorisiz olmadıkları unutulmamalıdır.

Yapay Tatlandırıcıların Kullanımı ve Güvenli Tüketim Stratejileri

Yapay tatlandırıcılar paketli gıdalar, yoğurt ve içecekler gibi birçok gıda içerisinde bulunabilir. Aynı zamanda haricen satılan tatlandırıcılar evde hazırlanan gıdaların içerisine, çaya ya da kahveye eklenebilir. Yapay tatlandırıcıların günlük önerilen dozda alınması güvenli olarak kabul edilir.

FDA'nın onayladığı tatlandırıcıların günlük güvenli tüketim miktarı şu şekildedir:

Aspartam: 50 mg/kg vücut ağırlığı/gün,

Asesülfam Potasyum (Ace-K): 15 mg/kg vücut ağırlığı/gün,

Sukraloz: 5 mg/kg vücut ağırlığı/gün,

Neotam: 0,3 mg/kg vücut ağırlığı/gün,

Advantame: 32,8 mg/kg vücut ağırlığı/gün,

Sakarin 15 mg/kg vücut ağırlığı/gün.

Günlük dozları aşmamak güvenli şekilde yapay tatlandırıcı kullanmanın önemli bir adımıdır. Diyabet gibi yapay tatlandırıcı kullanılmasını zorunlu kılan bir hastalığı olmayan bireylerinse yapay tatlandırıcılar yerine doğal tatlandırıcılara yönelmeleri ve şeker tüketimini azaltmaları etkili olabilir. Yapay tatlandırıcı kullanımında güvenli üst limiti tüketmek yerine minimum düzeyde tatlandırıcı tüketmek de etkili bir yöntemdir. Günlük alınması gereken yapay tatlandırıcı miktarı hakkında detaylı bilgi edinmek için beslenme danışmanından fikir almak da faydalıdır. 

Yapay Tatlandırıcı Hakkında Sıkça Sorulan Sorular

Yapay tatlandırıcılar gerçekten zararlı mı?

Yapay tatlandırıcılar genellikle güvenli kabul edilir. Ancak son dönemde yapılan bazı çalışmalar yapay tatlandırıcıların ciddi sağlık sorunlarına yol açabileceğini göstermiştir. Bu çalışmaların sonuçları kesin olmasa da birçok yapay tatlandırcının kimyasal olduğu unutulmamalıdır. Bu nedenle yapay tatlandırıcıların ilişkilendirildiği sağlık sorunları dikkate alınıp keyfi olarak kullanılmamaları önemlidir. 

Hangi yapay tatlandırıcılar en güvenilir?

Aspartam, asesülfam potasyum (Ace-K), sukraloz, neotam ve sakarin FDA tarafından toksik olmayan ve güvenli kabul edilen yapay tatlandırıcılardır. Aynı zamanda bitki ve meyve bazlı tatlandırıcılar olan stevia, çiğ keşiş meyvesi ve taumatin de FDA tarafından güvenli kabul edilir.

Yapay tatlandırıcıların uzun vadeli sağlık etkileri nelerdir?

Yapay tatlandırıcıların uzun vadeli sağlık etkileri hakkında daha fazla bilimsel veriye ihtiyaç olsa da kanser, tip 2 diyabet, kalp krizi, felç ve metabolik sendrom gibi hastalıklara neden olduğu düşünülür.

Diyabet hastaları yapay tatlandırıcı kullanabilir mi?

Diyabet hastaları yapay tatlandırıcı kullanabilir. Ancak hangi tür yapay tatlandırıcı kullanmaları gerektiği ve alınması gereken günlük doz limitleriyle ilgili mutlaka doktordan görüş almalıdırlar.