Üstün yetenekli çocukların sorunları ve yardım yolları
Üstün yetenekli çocukların erken konuşma, çabuk öğrenme, meraklı olma, fazla soru sorma, yüzeysel yanıtlarla yetinmeme, problem çözmede ve planlamada iyi olma gibi karakteristik özellikleri bulunur. Bu çocuklara üstün yetenekli denmesinin nedeni, bu özelliklerin çoğu yaşıtına göre anlamlı düzeyde daha belirgin olmasından kaynaklanır.
Toplumda sosyal iletişimi kuvvetli çocuklar için “çok sosyal”, sanatta ve müzikte çok başarılı olan çocuklar için ise “dahi” tanımlaması kullanılır. Bu gibi etiket ve kategoriler en başta özel ihtiyaçları anlamak ve gidermek açısından gereklidir.
Üstün yetenekli çocuklar neye ihtiyaç duyar?
Üstün yetenekli bulunan çocuklarda ortaya çıkan psikolojik sorunların ciddi bir kısmı, aslında tam da bu etiketlemelerden kaynaklanır. Üstün yetenekli çocukların sıklıkla yaşadıkları 3 temel sorunu detaylıca değerlendirmeye geçmeden önce bilinmesi gereken en önemli şey; üstün yetenekli çocuklar belirli alanlarda yaşıtlarından daha yetenekli olsalar da diğer birçok açıdan diğer çocuklara benzer sosyal ve duygusal ihtiyaçları bulunur. Bu ihtiyaçlar en temelde kabul görme, ait hissetme, çocuğa özgü uygun çevre sağlanması ve zorlandıkları alanlarda desteklenmeleri olarak sıralanabilir.
Sosyal izolasyon sorunu
Üstün yetenekli çocukların hayatın ilk yıllarından itibaren dünyayı algılayış biçimlerinin ve tepki oluşturma şekillerinin çoğu akranına göre farklılık göstermesi, sağlıklı iletişim kuramamalarına neden olur. Bu durum üstün yetenekli çocukların “anlaşılmıyorum”, “kabul görmüyorum”, “sevilmiyorum’’ algısını pekiştirebilir. Çünkü çocuk-yetişkin fark etmeksizin kendimizi iyi hissetmemizde çevremizle kurabildiğimiz sağlıklı ilişkilerin rolü büyüktür. Sosyalleşme; cinsiyet, yaş, kültür, ırk, din, dilden bağımsız olarak hepimiz için feda edilemeyecek kadar önemlidir ve bu alanda yaşanan sorunlar mutlaka desteklenmelidir. Sosyal ilişkilerin azaldığı dönemlerde kişiler sıklıkla kendilerini yalnız, değersiz, dışlanmış hissederler.
Dolayısıyla, sosyal izolasyona maruz kaldığı için bu durumu uzun süre boyunca, yoğun bir şekilde yaşayan çocukların dünya ve kendilerine karşı algıları olumsuz olabilir. Bu durum çocuklukta ya da ilerleyen dönemlerde ciddi problemlere neden olabilir.
Sosyal izolasyon sorununa karşı neler yapılabilir?
- Aile içerisinde “üstün yetenekli’’ olma durumundan ötürü pozitif ya da negatif ayrımcılıkta bulunmaktan kaçının.
- Çocuklar büyürken dünyayı keşfetmeye yönelik büyük bir arzu içindedir. Bu keşif için onlara en uygun ortam ve eğitimleri elinizden geldiği kadar sağlamaya gayret edin.
- Kendisi gibi yetenekli çocuklarla zaman geçirmesi için fırsatlar yaratın. Bu durum aidiyet duygusunu artırır ve sosyalleşmeyi olumlu şekilde deneyimlemesini destekler.
- Sosyal ilişkilerde zorlandıklarında onlara sağlıklı bir ilişkinin nasıl kurulabileceği ile ilgili bilgiler verin ve bu bilgileri kullanmaları için cesaretlendirin.
- Ebeveyn olarak ne yapacağınızdan emin olmadığınız durumlarda bu konular üzerine kaynaklar edinebilir ya da uzmanlara danışabilirsiniz.
Mükemmeliyetçilik sorunu
Hayatın ilk yıllarında erken konuşma, fazla kelime bilme, çabuk öğrenme, şaşırtan analizlerde bulunma gibi durumlarda sıklıkla büyüklerin takdir ve sevinciyle karşılaşan çocuklar, bu performansı devam ettirerek övgüler almaya koşullanabilir. Kuşkusuz olumlu davranışlarından ötürü takdir edilmek her çocuk için önemli ve gerekli olsa da olumsuz düşünce ve davranışlarda bulunduğunda “üstün yetenekli’’ olması sebebiyle bu davranışların asla kabul görmemesi, “Ben ancak üstün performans gösterdiğimde seviliyor ve kabul görüyorum’’ algısını pekiştirebilir ve ilerleyen yaşlarda mükemmeliyetçiliğin olumsuz sonuçlarını deneyimlemesini sağlayabilir. Bu olumsuz sonuçlar arasında; aşırı yüksek hedefler koyma, başarısızlığa tahammül edememe, performans kaygısı, düşük benlik saygısı, öfke ve uyku/iştah sorunları yer alır.
Mükemmeliyetçilik sorununa karşı neler yapılabilir?
- Yüksek beklentiler ve yoğun eleştirilerden uzak bir tutum takının. Unutmayın ki çocuklar ebeveynlerini çok iyi gözlemlerler. Onların sizinle kurdukları ilişkiden hangi kısa mesajı almalarını istersiniz? ‘’Ne olursa olsun seviliyorum ve destekleniyorum mu?’’ yoksa ‘’Anne-babamın beni sevmesi için çok daha başarılı olmalıyım mı?’’
- Performanstan daha da önemli olan şeyin kişinin/çocuğun en başta kendisiyle barışık ve mutlu olması olduğunu unutmayın. En çok vakit geçirdiğimiz tek şey kendi beden ve iç dünyamızdır. Nasıl bir kendilik halinde daha sık kalmayı isterdiniz, kaygılı mı, olayları ve duyguları kapsayıcı mı? Çocuğunuza bu noktada destek olun.
- Hatalar yapmanın öğrenme sürecinin önemli bir parçası olduğunu aklınızdan çıkarmayın. Çocuğunuzun hata yaptığı zamanları ona hayatla ilgili kendi bakış açınızdan bir şeyler öğretme fırsatı olarak görün.
Stres sorunu
Üstün yetenekli birinin fark yaratarak kendisi ya da insanlık adına önemli katkılar sağlayabilecek zihinsel altyapıya doğuştan sahip olması büyük şans olarak algılanabilir. Buna bir de uygun çevre ve eğitim eşlik ediyorsa, iz bırakabilecek önemli başarılar kaçınılmazdır.
Ancak çocuğun içinden gelen bu araştırma ve öğrenme itkisi, içinde bulunduğu ortamda karşılık bulmuyorsa, lütuf dediğimiz şey çocuk için bir lanete dönebilir. Çünkü yaşıtlarının ideal bir yönlendirme ile uyum sağlayabildiği düzen ve kurallar, onlar için adapte olması ve kabul etmesi, en başta biyolojik olarak zor bir şeydir. Diğer çocuklar oyunu anlamaya çalışırken, üstün yetenekli çocuklar oyunu anlamış, problemli yanlarını bulmuş ve kendi oyunlarını yaratmaya başlamışlardır bile… Bu gibi durumlar dışlanma, dalga geçilme, büyükler tarafından eleştirilmeye sebep olacağından, çocuğun yaşamında stres giderek daha fazla yer kaplayabilir. Her yeni güne kendini gerçekleştirmek için uyanan çocuk, ideal olmayan bir çevrede kendini savunmak ve gerekirse bu uğurda saldırmakla geçen bir hayat mücadelesinin içinde kalabilir.
Stres sorununa karşı neler yapılabilir?
- Çocuğunuzun gelişiminde yaşıtlarına göre üstün olabilecek farklar gözlemlediğiniz ilk zamanlarda bu durumun mümkün olan en kısa sürede uzmanlar tarafından değerlendirilmesi ve tespit edilmesi önem taşır. Ebeveynlerin onları bekleyen süreçle ilgili doğru bilgilendirilmesi ve yönlendirilmesi, çocukla birlikte tüm aileyi daha korunaklı bir noktaya getirir.
- Her ne kadar stres belirtileri dikkatli bir gözlemle fark edilse de çocuklar çok nadiren stresli olduklarını dile getirebilirler. Ebeveynler çocuklarında belirgin şekilde artan yeme ve uyku problemleri, içe ya da dışadönüklük, öfke patlamaları veya ağlama krizleri fark ettiklerinde önce iletişimi daha fazla artırmalı ve çocuğun kendini ifade etmesi için alan açmalı, sonrasında da bir uzmandan destek almalıdırlar.
- Hem sözel olarak hem de beden dilinizle çocuğunuza onun sizin için çok değerli olduğunu, onu olduğu haliyle çok sevdiğinizi, karşılaştığı her zorlukta destek olmak için yanında olacağınız mesajını vermelisiniz.
