Tozlu Ortamlarda Çalışmanın Sağlık Üzerindeki Etkileri ve Korunma Yolları

Tozlu Ortamların Sağlığa Etkileri

Tozlu ortamlarda sürekli bulunan bazı bireyler solunum yolu hastalıkları, cilt sorunları, kalp ve damar hastalıkları gibi çeşitli sağlık sorunlarıyla karşı karşıya kalabilirler.

Solunum Yolu Sorunları

Tozlu ortamların akciğer sağlığı ve solunum yolları üzerindeki etkileri şu şekildedir:

• Akciğer Hastalıkları: Toz ilk olarak akciğerlerde geri dönüşümlü solunum semptomlarına ve akciğer fonksiyonlarının kötüleşmesine yol açabilir. Maruziyet devam ettikçe solunum yollarında tahriş, astım, kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH) gibi tozla ilişkili diğer akciğer hastalıklarının gelişme riski artabilir. İnce toz parçacıkları alveollere zarar vererek bu keselerin oksijeni tutma yeteneğini azaltabilir ve ayrıca pnömokonyoza da neden olabilir. Pnömokonyoz uzun süre toz solumaktan veya mesleki aktivite nedeniyle akciğere toz girmesinden kaynaklanan, akciğer dokularında fibrozis adı verilen sertleşmelere yol açan sistemik bir hastalıktır.
• Sinüs Problemleri ve Kronik Bronşit: Uzun süre toza maruz kalmak sinüs problemlerine ve kronik bronşite de yol açabilir. Bu sorunlar özellikle iş yerinde doğrudan organik tozlara maruz kalan bireylerde ortaya çıkabilir. Toz uzun vadede sinüsleri ve akciğerde yer alan bronşiyal tüplerin iç yüzlerini tahriş edebilir ve bu bölgelerde enflamasyon oluşmasına yol açabilir.

Tozda doğal olarak bulunan clostridium tetani isimli bakteri sporları tarafından üretilen bir toksinden kaynaklanan tetanoz da bireyin solunum sistemini olumsuz etkileyip tehlikeli sonuçlara zemin hazırlayabilir. Ayrıca özellikle tozlu ortamlarda hızla çoğalan virüsler de grip gibi viral hastalıklara yol açabilir.

Göz ve Deri Tahrişleri

Toz gözlerde ve deride de birtakım olumsuz etkilere yol açabilir. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz:

• Gözlerde Kızarıklık ve Kaşıntı: Toz gözleri tahriş ederek alerjik reaksiyonlara veya iltihaplanmaya yol açabilir. Toza uzun süre maruz kalan bireylerde gözlerde kızarıklık ve kaşıntı gibi birtakım rahatsız edici semptomlar ortaya çıkabilir.
• Deride Kuruma ve Tahriş: Uzun süreli toz maruziyeti durumunda cilt de olumsuz etkilenebilir. Örneğin ahşap tozu derinin iltihaplanmasıyla karakterize bir deri hastalığı olan dermatite zemin hazırlayabilir. Dermatitin semptomları arasında ciltte kızarıklık, kuruluk ve kaşıntı bulunur.

Kardiyovasküler Etkiler

Kalbi ve damarları etkileyen kardiyovasküler hastalıklar dünya genelinde sıkça görülür. Toz dolaşım sistemini olumsuz etkileyerek kalp ve damar hastalıklarının gelişme riskini de artırabilir.

• Tozun Dolaşım Sistemindeki Etkileri: Hem akut hem kronik toz maruziyeti koroner sendrom, aritmi, kalp yetmezliği ve felç gibi ciddi kardiyovasküler hastalıklara yol açabilir. İnce partikül kirliliğe maruz kalmak kardiyovasküler sistemi üç şekilde etkileyebilir: Partiküller sistemik enflamasyona yol açabilir, doğrudan kana geçerek vücuda yayılabilir ya da otonom sinir sistemini doğrudan veya dolaylı olarak etkileyebilir.
• Artan Kalp Krizi Riski: Toz maruziyetinin kardiyovasküler sistemindeki olumsuz etkileri arasında artan kalp krizi riski de yer alır. Yapılan bazı araştırmalar birkaç saat ile haftalar boyunca artan düzeyde ince partikül maruziyetinin kalp hastalığı kaynaklı kalp krizini tetikleyebileceğini göstermektedir.

Tozlu Ortamlarda Toza Maruz Kalma Süresinin Önemi

Tozlu ortamlarda geçirilen vakit söz konusu etkenin insan vücudunda yol açabileceği hasarın düzeyini etkiler. Genellikle toza maruz kalma süresi arttıkça ortaya çıkan rahatsızlıkların ciddiyeti ve boyutu da artar.

Tozlu Ortamlarda Kısa Süreli Maruziyetin Etkileri

Tozlu ortamlarda kısa bir süre bulunmak bile sağlık sorunlarına ve sağlıkla ilgili birtakım risklere yol açabilir. Kısa süreli maruziyetler bireylerin kronik olmayan semptomlar geliştirmesine veya mevcut kronik hastalıkların şiddetlenmesine neden olabilir. Örneğin kısa süreli maruziyette solunan toz partikülleri öksürüğe, göz hassasiyetine veya saman nezlesine yol açabilir. 

Tozlu Ortamlarda Uzun Süreli Maruziyetin Kronik Hastalıklara Yol Açması

Tozlu ortamlarda uzun süre bulunmak kronik hastalık gelişimine zemin hazırlayabilir. Bunun nedeni toza uzun süre maruz kalan organların işlevlerini kaybetmelerine neden olacak majör değişim süreçlerinden geçmesidir. Silikozis toza uzun süre maruz kalmanın sonucunda ortaya çıkan kronik hastalıklar arasında yer alır.

Silikozis genellikle mesleki nedenlerle uzun yıllar boyunca büyük miktarda kristal silika tozunun solunmasıyla ortaya çıkar. Bazı taş, kaya, kum ve kil türlerinde doğal olarak bulunan silika akciğerlerin iltihaplanmasına ve zaman içerisinde sertleşmesine yol açabilir. Uzun vadede akciğerlerin fonksiyonu bozulabilir ve akciğerler düzgün çalışamaz hâle gelebilir. Ayrıca toz partikülleri zaman içerisinde kalbi ve kalp damarlarını etkileyerek kronik kalp hastalıklarına da zemin hazırlayabilir.

Tozlu Ortamlara Maruziyet Süresi ile Hastalık İlişkisi Üzerine Bilimsel Araştırmalar

Tozlu ortamlara maruziyet süresinin sağlık risklerine yönelik etkisini değerlendiren bilimsel araştırmalar vardır. Örneğin İran'da çölden kaynaklı tozlu günlerde atmosferik partikül madde konsantrasyonlarında artışın yol açtığı etkilerle ilgili bir araştırmada, günlük ölüm oranlarının daha yüksek olduğu görülmüştür. Kâğıt fabrikalarındaki işçiler üzerine yapılan farklı bir araştırmadaysa kronik toz maruziyetinin, kronik solunum semptomlarının yüksek oranlarda görülmesine yol açtığı saptanmıştır.

Tozlu Ortamlarda Hangi Meslekler Risk Altında?

Farklı meslek gruplarındaki bireyler çalışma koşulları ve bulundukları ortam nedeniyle toza maruz kalabilirler. En çok toz maruziyeti riski altındaki meslekler arasında madencilik, inşaat işçiliği, fabrika işçiliği ve tarımcılık bulunur.

Madenciler

Maden çıkartmak amacıyla ağır şartlar altında çalışan madenciler farklı türdeki tozlara maruz kalma riski altındadır. Madenlerde kayalar kırıldığında, ezildiğinde veya şekillendirildiğinde toz oluşur. Madenlerde veya taş ocaklarında yüksek miktarda kömür nedeniyle solunabilecek ince kömür tozları da bulunabilir. Metan gazı patlaması riskini azaltan bir işlem olan ön boşaltma esnasında da havanın nem içeriği azalır ve solunabilir toz miktarı artabilir.

İnşaat İşçileri

Taş ve beton gibi parçalandığında etrafa küçük partiküller saçan malzemelerle çalışan inşaat işçileri yoğun miktarda toza maruz kalırlar. Havadaki partikül madde kaynağının önemli bir kısmı inşaat faaliyetlerinden kaynaklanır. İnşaat sektörünün hızlı gelişimi nedeniyle inşaat tozunun emisyonu ve maruziyeti de yüksektir. Çok sayıda bilimsel çalışmadan elde edilen bulgulara göre inşaat tozuna maruz kalan bireylerin çeşitli solunum yolu hastalıklarına, kardiyovasküler hastalıklara ve kansere yakalanma riski daha yüksektir. 

Fabrika Çalışanları

Toz, deri ve ayakkabı üretim tedarik zinciri boyunca gerçekleşen birçok farklı endüstriyel sürecin bir sonucu olarak ortaya çıkar. Ham maddelerin kesilmesi, temizlenmesi veya karıştırılması esnasında ortaya çıkan toz, fabrika çalışanlarında kısa ve uzun vadeli sağlık risklerine yol açabilir. Örneğin ayakkabı üreten fabrikalarda hem kauçuk işleme tozu hem deri tozu kanserojen etkilerinden şüphelenilen maddeler arasında yer alır. 

Tarım İşçileri

Tarım işçileri hasat sırasında veya hayvancılık alanında oluşan, tahılları taşırken açığa çıkan ya da yabani ot ve haşere kontrolü esnasında etrafa saçılan tozlara maruz kalabilirler. Ayrıca tarım işçileri nemli ahırlarda ve depolarda bulunabilirler, bu esnada da küf tozlarına maruz kalma riski taşırlar.

Tozlu Ortamlarda Sağlık Risklerinden Korunma Yolları

Tozlu ortamlarda çalışanlar için mesleki sağlık riskleri oldukça ciddidir. Bu risklerden korunmak için koruyucu ekipman kullanmak, iş yerinde periyodik sağlık kontrolleri yaptırmak, toz kontrol sistemleri kullanmak, eğitim ve bilinçlendirme çalışmaları düzenlemek gibi alınabilecek pek çok önlem vardır.

Koruyucu Ekipman Kullanımı

Tozlu ortamlarda solunum sistemini, yüzü ve gözleri korumak için tasarlanan özel ekipmanlar bulunur. Ancak bu ekipmanların işçinin çalıştığı ortama, çalışma şekline ve ilgili toz tiplerine uygun bir tasarıma sahip olmasına ve materyalden üretilmesine dikkat edilmelidir.

• Maske ve Solunum Koruyucular: Tozlu ortamlarda çalışan işçilerin havayla solunum yollarına giren ince tozlardan korunmaları için çeşitli maskeler ve solunum koruyucular bulunur. Ancak maske ve solunum cihazlarının düzgün şekilde kullanılmasını sağlamak için bir solunum koruma programı gereklidir. Doğru solunum cihazını seçmek solunum tehlikesi yaratabilecek iş yeri operasyonlarının, süreçlerinin veya ortamlarının değerlendirilmesini gerektirir. Solunum cihazını üreticinin talimatlarına uygun şekilde kullanmak ve gerekli bakımları düzenli olarak uygulamak da önemlidir. Ayrıca maruziyetin solunum cihazının korumak üzere tasarlanmadığı kirleticileri içermediğinden de emin olunmalıdır.
• Göz ve Yüz Koruma Ekipmanları: Dış etkenlere karşı en iyi göz koruması insan gözünün doğal koruyucu mekanizmasıdır. Bununla beraber bu doğal koruma hem günlük yaşamda hem çalışma ortamında yetersiz kalabilir. Her yıl pek çok iş yerinde gerekli önlemler alınmadığı için birçok göz yaralanması gerçekleşmektedir. Bu yaralanmaları önlemek için bireylerin iş koşullarına uygun göz koruyucu ekipman kullanmaları son derece önemlidir. Farklı çalışma alanlarında kullanılan göz ve yüz koruyucu ekipmanlar arasında iş gözlükleri, yüz siperlikleri ve kaynakçılar için özel olarak tasarlanan siperlikler bulunur. 

İş Yerinde Alınabilecek Önlemler

İş yerinde toz maruziyetini azaltmak için de toz kontrol sistemleri etkin şekilde kullanılabilir ve havalandırma sistemleri iyileştirilebilir. İş yerlerinde alınabilecek bazı önlemleri şu şekilde detaylandırabiliriz:

• Toz Kontrol Sistemlerinin Kullanımı: İş yerlerinde tozu minimize etmek için özel kontrol teknolojileri kullanılabilir. Toz kontrol sistemleri inşaatlar, binalar, ticari alanlar, üretim ve eğlence tesisleri için ideal hava temizleme çözümleridir. Havanın temiz kalması için kullanılan bu sistemler tozu toplamak, filtrelemek ve ortamdan uzaklaştırmak gibi görevlere sahiptir. Özellikle vantilatörlerle HEPA filtreleri sağlığı ve güvenliği iyileştirmek, tozun yayılmasını yönetmek için kullanılırlar. 
• Havalandırma Sistemlerinin İyileştirilmesi: Doğru havalandırma toz kontrol sistemlerinin bir parçasıdır. Toz ve tehlikeli partiküllerin ortamdan etkin şekilde çıkarılması için kullanılan havalandırma sistemlerinin bakımının düzenli olarak yapılması gereklidir.
• İş Yerinde Periyodik Sağlık Kontrolleri: Periyodik sağlık kontrolleri iş yerinde tozla ilgili hastalıkların erken teşhis edilmesine imkân tanır. İlerlemeden belirlenen semptomlara derhâl müdahale etmek ve gerekli önlemleri almak mümkün hâle gelebilir. Solunum fonksiyon testleri ve cilt muayeneleri gibi kontroller sayesinde tozun akut ve kronik etkilerinin yol açabileceği hastalıklara karşı önlem alınabilir. 

İşverenlerin Alması Gereken Önlemler

İşverenlerin tozlu ortamlarda çalışanların maruziyetini minimize etmek ve sağlıklı çalışma koşulları sağlamak için yapması gerekenler iki başlık altında incelenebilir:

• Risk Değerlendirmesi ve Sağlık Gözetimi: Risk değerlendirmesi ve sağlık gözetimi olmayan bir iş yerinde fiziksel aktivite içeren çalışmalar yürüten bireylerin zararlı tozlara maruz kalma ihtimalleri artabilir. Ayrıca sağlıkla ve güvenlikle ilgili düzenlemeler ve planlama politikaları tehlikeye girebilir. Kapsamlı risk değerlendirmesi esnasında yalnızca toza ve tozun yaratması beklenen etkiye yönelik araştırma yapılır. Toz araştırmacısı denetim esnasında toz seviyelerini değerlendirir, bu seviyelerin yönetmeliklerle belirlenen sınırı aşıp aşmadığını ölçer. Ardından tozdan kaynaklanan etkileri değiştirmek ve çalışmaların planlandığı şekilde devam etmesini sağlamak için toz kontrol önlemlerini uygular.
• Eğitim ve Bilinçlendirme Çalışmaları: İşverenler tozdan kaynaklanan sağlık riskleriyle ilgili farkındalık kazandırmak için çeşitli eğitimler düzenlemelidirler. İş yerinde güvenlik ve sağlık kültürü kazandırmayı amaçlayan bu eğitimin kapsamında koruyucu ekipmanların doğru kullanımı ve bakımı, toz maruziyetinin sağlığa yönelik zararları ve iş yerinde tozu azaltmak için uygulanabilecek etkili temizlik prosedürlerinin uygulanması gibi başlıklar bulunur. 

Tozun Çeşitlerine Göre Sağlık Üzerindeki Farklı Etkiler

İş yerlerinde ortaya çıkan tozlar yapılarına göre kimyasal, metalik ve organik olmak üzere üçe ayrılır. Söz konusu tozların bazı özelliklerini ve sağlık üzerindeki etkilerini şu şekilde detaylandırabiliriz:

Kimyasal Tozlar

Kömür ve pestisitler kimyasal tozlara örnek olarak verilebilir. Kara akciğer hastalığı olarak da bilinen pnömokonyoz, kömür tozunun uzun süreli solunması sonucu oluşur ve akciğere zarar verir. Kömür tozuna uzun süre maruz kalan işçilerde kronik bronşit, amfizem ve KOAH gibi hastalıklar gelişebilir. Kimyasal pestisitlerse çeşitli kanser türlerine, nörolojik bozukluklara, çocuklarda gelişimsel gecikmelere ve kısırlık gibi sorunlara yol açabilir. 

Metalik Tozlar

Metalik tozlar işçilerin metallerle çalıştığı ortamlarda ortaya çıkar. Bu tozlar kaynak, lehimleme, zımparalama, parlatma, cilalama ve gravür gibi işlemler sırasında meydana gelebilir. Solunabilen metal tozlar gözden, burundan veya boğazdan vücuda girerek dokulara zarar verebilir. Bu tozlar uzun süreli maruziyette uzun vadeli akciğer hasarına da neden olabilir. Örneğin kaynakçı akciğeri olarak da bilinen siderozis, demir tozunun solunmasından kaynaklanan bir rahatsızlıktır. 

Organik Tozlar

Organik tozlar arasında saman, tahıl, yakıt talaşı ve hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan maddeler bulunur. Küf, polen, bakteri, pestisit, yem, saç, tüy ve dışkı gibi hayvanlardan gelen artıklar da birer organik tozdur. Organik toza uzun süre maruz kalmak burun tıkanıklığı, öksürük, hırıltılı solunum, soğuk algınlığı, bronşit ve zatürreye neden olabilir. Organik tozlar nedeniyle uzun vadede organik toksik doz sendromu ve çiftçi akciğeri gibi ciddi solunum yolu hastalıkları da ortaya çıkabilir. 

Tozlu Ortamların Sağlık Üzerindeki Etkilerine Yönelik Yasal Düzenlemeler

Türkiye’de ve Dünya Genelinde Toz Maruziyetiyle İlgili Düzenlemeler

Türkiye’de tozlu ortamların sağlık üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmak için iş yerlerinde uygulanmak üzere Tozla Mücadele Yönetmeliği mevcuttur. Bu yönetmelik tozları insan sağlığına etkilerine göre sınıflandırır ve risk değerlendirmesiyle iş yerinde alınacak önlemler konusunda işverenin yükümlülüklerini detaylı olarak belirler. 

IMA - Avrupa Toz İzleme Programı (Europe Dust Monitoring Programme), Avrupa’da 2000 yılından beri çalışanların toza ve kristal silikaya maruziyetini izlemek için IMA-Europe tarafından geliştirilen bir programdır. ABD Çalışma Bakanlığına bağlı Mesleki Güvenlik ve Sağlık İdaresi (OSHA) de izin verilen toz maruziyet sınırlarını belirleyen bir kurumdur. İnşaat, madencilik ve tarım dâhil olmak üzere çeşitli sektörlerde çalışanları havadaki tozlara karşı korumayı amaçlayan OSHA Toz Regülasyonları, toz maruziyetiyle ilgili detaylı düzenlemelerdir. WHO'nun Küresel Hava Kalitesi Yönergeleri de halk sağlığını korumak için gerekli hava kalitesi seviyeleri hakkında öneriler sunar. 

İşçi Sağlığı ve Güvenliği Yönetmelikleri

İşçi sağlığı ve güvenliği yönetmelikleri genel olarak toz maruziyeti de dâhil olmak üzere çalışanların iş güvenliği gerekliliklerini belirlemek için birtakım düzenlemeleri içerir. İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri Yönetmeliği gibi yürürlükte olan yönetmelikler bulunur. 

Sıkça Sorulan Sorular

Tozlu ortamlarda çalışmanın uzun vadeli etkileri nelerdir?

Tozlu ortamlarda uzun süre çalışan ve ince parçacıkları soluyan bireylerin akciğerleri zarar görebilir, hava-kan bariyerini geçen parçacıklar kan dolaşımına girebilir. Akciğere giren ve vücuda yayılan parçacıklar pnömokonyoz, ateroskleroz (damar sertleşmesi), iskemik kalp hastalığı ve kalp aritmisi gibi hastalıkların gelişimine neden olabilir. 

Hangi koruyucu ekipmanlar tozlu ortamlarda en etkili koruma sağlar?

Havadaki toz partiküllerini filtreleyen solunum cihazları toza karşı etkili koruma sağlar. Kimyasallara, gazlara veya buharlara karşı koruma sağlamayan bu ekipmanın yaygın olarak bilinen türleri N-95 filtreli yüz parçası solunum cihazı veya toz maskesidir. 

Tozlu ortamlarda hangi hastalıklara yakalanma riski daha yüksektir?

Toz nedeniyle en sık ortaya çıkan hastalıklar arasında bronşit, kronik obstrüktif akciğer hastalığı, akciğer kapasitesinde azalma ve enfeksiyon bulunur. Ayrıca toza maruziyet nedeniyle bazı kardiyovasküler hastalıkların ve kanserin gelişme ihtimali de artabilir. Toz maruziyeti alzaymır ve Parkinson gibi nörolojik rahatsızlık ve hamilelik komplikasyonu riskinde artışa yol açabilir. Ayrıca tozlu ortamlarda bulunmak grip riskini de artırabilir.