Ekran Bağımlılığı ve Çocukların Gelişimi

Ekran Bağımlılığı Nedir?

Kontrolsüzce gerçekleştirilen pek çok davranış, madde ya da nesne kullanımı bağımlılık olarak değerlendirilir. Bu anlamda dijital bağımlılık olarak da ifade edilen ekran bağımlılığı; tablet, akıllı telefon ya da televizyon gibi cihazların kontrolsüzce ve takıntı derecesinde kullanılması şeklinde tanımlanır. Ekran bağımlılığı her yaştan ve cinsiyetten bireyde görülebilir. Ekran bağımlılığı, özellikle çocuklarda kontrol altına alınmadığı zaman fiziksel ve ruhsal açıdan olumsuz etkilere neden olabilir. 

Çocuklarda ekran bağımlılığı birçok farklı belirtiyle kendini gösterebilir. Bu belirtiler her çocukta farklı şiddetlerde ortaya çıkabilir. Çocuklarda görülen ekran bağımlılığı belirtilerinden bazıları şunlardır:

• Ekran kullanımının sürekli hale gelmesi,
• Video oyunları oynama konusunda yoğun dürtülere sahip olmak ve bu dürtülerin diğer düşünceleri engellemesi,
• Sosyal aktiviteler ya da eğlence aktiviteleri yerine ekran kullanımının tercih edilmesi,
• Ekran kullanımı ebeveynler tarafından ya da başka nedenlerle kısıtlandığında sinirlilik, kaygı ya da öfke patlaması gibi yoksunluk belirtilerinin görülmesi,
• Ekran dışındaki aktivitelere karşı ilginin kaybedilmesi,
• Ani ruh hâli değişikliklerinin artması,
• Depresyon ve kaygı,
• Dikkat eksikliğinin ve öğrenme bozukluklarının ortaya çıkması,
• Dil ve konuşma becerilerinde gerileme,
• Yemek yeme ve uyku sorunlarının artması,
• Ergenlik döneminde içe kapanma, aile ve arkadaş ilişkilerinde bozulma, akademik başarıda düşüş gibi sorunların ortaya çıkması.

Ekran bağımlılığının etkileri; tablet, akıllı telefon, bilgisayar ve televizyon gibi farklı ekran türlerine göre değişiklik gösterebilir. Bu noktada ekranda tüketilen ve bağımlı olunan içerik de oldukça önemlidir.

Akıllı telefon bağımlılığı, bireyin cep telefonundan uzak kalma korkusu olarak bilinen nomofobi kaynaklı olabilir. Netlessfobi ise bireyin internetsiz bir ortamda kalmaktan endişe duyması olarak tanımlanır. Bu durum daha çok çevrim içi oyunlara ya da sosyal medya içeriklerine bağımlı olan bireylerde görülür. Bu tür bağımlılıkların sonucunda birey, herhangi bir nedenle ekrandan yoksun kaldığında kendini kaygılı ya da sinirli hissedebilir. Bu bağımlılık duygusunun meydana getirdiği etkiler ileri boyutlara ulaştığındaysa bireyde depresyon gibi çok daha ciddi ruhsal sağlık sorunları da ortaya çıkabilir. 

Ekran Bağımlılığının Çocuk Gelişimine Etkisi

Ekran bağımlılığı özellikle anneleri ve babaları oldukça ilgilendiren bir konudur. Bunun nedeniyse ekran bağımlılığının çocuklarda birçok olumsuz etkiye neden olmasıdır. Ekran bağımlılığının çocuk büyüme ve gelişimi sırasında, fiziksel ve zihinsel gelişim noktasında olumsuz etkilere neden olabileceğine dair birçok çalışma mevcuttur. Ekran bağımlılığı olan çocukların akademik başarıları da bu bağımlılık sebebiyle olumsuz etkilenebilmektedir.

Fiziksel Sağlık Üzerindeki Etkiler

Ekran bağımlılığı, özellikle göz sağlığını olumsuz etkiler. Uzun süre ekran karşısında vakit geçiren çocuklarda görmeye bağlı problemler ortaya çıkabilir. Göz kuruluğu, gözlerde ağrı ve batma hissi, bulanık görme, sulanma, çift görme gibi problemler ekran bağımlılığı olan çocuklarda sıkça görülebilir. Aynı zamanda miyopi ve hipermetropi olarak da bilinen göz bozulmaları da ekran bağımlılığının bir diğer fiziksel etkisidir.

Ekran karşısında uzun süre vakit geçiren çocuklarda görülen önemli fiziksel etkilerden bir diğeri de hareketsizliğe bağlı gelişen kas ve iskelet sistemi problemleridir. Duruş bozuklukları, boyun ve omuz bölgesindeki kaslarda ağrı, özellikle karın ve sırt kaslarında zayıflama, başparmak tendiniti gibi problemlerin ekran bağımlısı çocuklarda görülme ihtimali çok daha fazladır. Hareketsizliğin getirdiği en önemli problemlerden biri de obezitedir. Ekran bağımlılığı nedeniyle normal fiziksel aktivitelerden uzaklaşan çocuklarda yeme bozuklukları görülebilir. Özellikle ekran karşısında sağlıksız atıştırmalıkların tüketilmesi obeziteye yol açabilir. Obezite sonucundaysa kalp ve damar hastalıkları ya da kas iskelet sistemi hastalıkları ortaya çıkabilir.

Ekran bağımlılığının fiziksel sağlık üzerindeki olumsuz etkilerinden biri de uyku bozukluklarıdır. Uzun süre ekran ışığına maruz kalan çocuklarda, beynin salgılaması gereken melatonin miktarının azalması sonucu uyku sorunları da oldukça sık görülür. Özellikle geç saatlere kadar tabletle, telefonla ya da televizyonla vakit geçiren çocukların uykuya dalma süreleri mavi ışık maruziyeti nedeniyle gecikebiliyor. Mavi ışığa maruz kalmak aynı zamanda uyku kalitesini de olumsuz etkileyebilir. Uyku sırasında salgılanan büyüme hormonlarının bu tür nedenlerle sekteye uğraması çocukların fiziksel gelişimlerinin olumsuz etkilenmesine de yol açar. Yeterli uyku alamayan çocuklarda gün içerisinde yorgunluk, odaklanamama ve gergin hissetme gibi semptomlar da daha fazla görülebilir.

Zihinsel ve Duygusal Gelişim Üzerindeki Etkiler

Ekran bağımlılığı, çocukların fiziksel gelişimlerine olduğu kadar zihinsel, bilişsel ve duygusal gelişimlerine de olumsuz etki edebilir. Ekran bağımlılığının çocuklardaki bilişsel etkilerinden ilki dil gelişimi konusunda ortaya çıkabilir. Özellikle çocukluğun ilk yılları, çocukların dil becerisi elde etmeleri açısından oldukça önemlidir. Çocuklar dil becerilerini yetişkinlerle etkileşim kurma yoluyla elde ettikleri için ekran bağımlılığı bu etkileşimi aksatarak çocukların dil gelişimini olumsuz etkiler. Bu nedenle çocukların 3 yaşına kadar mümkünse hiçbir şekilde ekrana maruz kalmamaları gerekir. 

Ekran bağımlılığının ilerleyen yaşlarda gelişen önemli etkileri arasında dikkat eksikliği, hiperaktivite bozukluğu ve konsantrasyon problemleri de yer alır. Özellikle yayınlanan içeriklerin, videoların ve oyunların sahip olduğu aşırı uyarıcı grafikler ve hızlı hareketler çocukların günlük hayatta odaklanma sorunu yaşamalarına neden olabilir. Sürekli hızlı hareket eden, yüksek sesli ve renkli içeriklere maruz kalan çocuklar özellikle okulda uzun süre sınıflardaki sıralarda oturmakta ve derslere odaklanmakta zorlanabilirler. 

Ekran bağımlılığı yaşayan çocuklarda sık görülen sorunlardan biri de sosyal izolasyondur. Ekran bağımlılığı çocukları akranlarıyla, ebeveynleriyle ve diğer bireylerle etkileşim kurmaktan uzaklaştırabilir. Aşırı ekran kullanımı çocukların kendilerini fiziksel dünyadan soyutlamalarına da neden olabilir. Bu izolasyon bir süre sonra çocukları daha büyük bir yalnızlık duygusuna itebilir. Aynı zamanda bazı çocuklarda empati yoksunluğu da gelişebilir. 

Anksiyete ve depresyon da ekran bağımlılığının neden olduğu olumsuz durumlar arasındadır. Çocukların sürekli ekran başında vakit geçirmesi, bu nedenle kendilerine ait sorumlulukları yerine getirememeleri bir süre sonra kaygılı hissetmelerine neden olabilir. Ekran bağımlılığı nedeniyle derslerindeki başarısı düşen, ailesiyle ve arkadaşlarıyla vakit geçirmeyen ve sosyal aktivitelerde bulunmayan çocuklarda zaman içerisinde depresyon görülebilir.

Eğitim Performansı Üzerindeki Etkiler

Ekran bağımlılığının neden olduğu dikkat eksikliği ve odaklanma sorunları nedeniyle çocukların eğitim performansı da şekilde etkilenir. Ekran bağımlısı çocuklarda; okulda derse odaklanamama, derste sıkılma ve dikkatin dağılması sonucu dersi takip etmeme gibi durumlar görülebilir. Evdeyse ödev yapma ve ders çalışma gibi sorumlulukları yerine getirmekten kaçınma gibi sorunlar ortaya çıkabilir. Tüm bunların sonucundaysa çocuğun okul başarısında düşüş görülebilir.

Ekran Süresi Yönetimi ve Sağlıklı Alışkanlıklar

Çocuklarda ekran bağımlılığıyla mücadele, annelerin ve babaların en çok zorlandığı konulardan biridir. Ancak doğru yöntemle ve yaklaşımlarla ekran bağımlılığı sorunu aşılabilir. Ancak bu süreçte öğretmenlerin ve eğitimcilerin rolü ve desteği de oldukça önemlidir. 

Ebeveynler İçin Rehber

Çocuklarda ekran bağımlılığının iyileştirilmesinde annelerin ve babaların uygulaması gereken ilk adım ekran bağımlılığının tanımlanmasıdır. Ebeveynler çocuklarını dikkatli takip ederek ekran bağımlılığının varlığını ve seviyesini tespit etmelidir. Çocukta uzun süre ekran başında zaman geçirme, diğer aktivitelere karşı azalan ilgi ve ekran kısıtlaması sonucu öfke gibi birtakım belirtiler görülüyorsa bu noktada ekran bağımlılığından söz edilebilir. Bu aşamadan sonra doğru yaklaşımla ekran bağımlılığıyla mücadele aşamasına geçilmelidir. 

Annelerin ve babaların, çocuklarının ekran bağımlılığıyla mücadelede uyguladıkları ilk yöntem ekran süresini sınırlandırmaktır. Bu yöntem genellikle işe yarasa da baskı yoluyla değil, nedenleri açıklanarak ikna yoluyla uygulanmalıdır. Yaş gruplarına göre ideal ekran süreleri farklı olabileceğinden ekran süresi sınırlandırılırken çocuğun yaşı göz önüne alınmalıdır. 

Öncelikle ilk 36 ay (3 yaşına kadar) boyunca çocukların hiçbir şekilde ekran kullanmamaları önerilir. Üç yaşından sonra ekran kullanımına belirli sürelerde izin verilebilir. Belirlenen sürelerde ekran kullanımı söz konusu olduğunda ebeveynlerin çocuklarının ekran kullanım sürelerini gereken sınıra çekmeleri gerekir. Ekran süresi sınırlandırılırken annelerin ve babaların çocuklarıyla konuşmaları, ekran süresi konusunda anlaşmaları ve çocuklarını bu anlaşmaya uymaları konusunda ikna etmeleri gerekir. Anlaşılan ekran süresi dolmaya yaklaşırken çocuğa mutlaka önceden haber verilmeli, yani süre dolduğunda ekran bir anda kapatılmamalıdır. Ekran süresi sona erdiğinde ebeveynlerin çocuklarının izlediği içerikler hakkında onlarla sohbet etmeleri hem çocukların ekrandan uzaklaşmasına yardımcı olabilir hem aile içi sosyal ilişkileri olumlu etkileyebilir.

Ekran süresi kısıtlanırken sürelerin bir anda düşürülmesi çocuğun öfke, kaygı ve endişe gibi yoksunluk tepkileri vermesine neden olabilir. Bunun yerine ekran süresini ideal sürelere kademeli olarak çekilmesi önerilir. Örneğin günün 5-6 saatini ekran karşısında geçiren bir çocuğun ekran süresini bir anda 40-50 dakika bandına düşürmek yerine, her gün 15-20 dakika azaltarak ideal sürelere getirmek daha doğru bir yaklaşım olacaktır. Tablet ve akıllı telefon kullanımında ekran süresi kısıtlamak için çeşitli uygulamalardan da yararlanılabilir.

Çocukları ekran bağımlılığından kurtarmak için ekran süresi kısıtlaması tek başına yeterli olmayabilir. Çocukların ekran kullanmadığı zamanlarda bu alışkanlıklarının yerini alabilecek alternatif aktiviteler bulmaları ve çeşitli hobiler edinmeleri gerekir. Bunun için anneler ve babalar, çocuklarını onların ilgilerini çekebilecek, evde ya da dışarıda yapılabilecekleri aktivitelere teşvik etmelidir. Yönlendirilecek aktivitelerin ve hobilerin çocukların yeteneklerine uygun olması bu tür aktivitelere ilgilerinin artmasını sağlayabilir. 

Aile içi iletişimin güçlendirilmesi ve aile içerisinde belirli kuralların konulması da ekran bağımlılığının giderilmesinde oldukça etkilidir. Günün belli saatlerini aile içi iletişime ayırmak, çocuklarla sohbet etmek, günün değerlendirmesini yapmak bu anlamda yardımcı olabilir. Aynı zamanda ekran kısıtlamasıyla ilgili tüm kurallara anne ve baba dâhil olmak üzere ailenin tüm fertlerinin uyması da gerekir. Çünkü çocuklar belirli yaşlarda ebeveynlerini ve çevresindeki yetişkinleri taklit ederler. Bu nedenle ekran bağımlılığıyla mücadelede çocuklara rol model olmak önemlidir. Örneğin çocuğa ekran kısıtlaması geldiğinde annenin ya da babanın eğlence amaçlı ekran kullanımına devam etmesi çocukta olumsuz bir tepkiye neden olabilir. Bu sebeple ekran kısıtlaması olan zaman dilimlerinde kitap okumak ya da aile içi aktiviteler yapmak daha etkili bir yaklaşımdır. 

Tüm bu aşamaların ardından ekran bağımlılığı konusunda herhangi bir ilerleme kaydedilmediğinde ya da durum kötüleştiğinde mutlaka profesyonel destek alınmalıdır. Tıpkı madde bağımlılıkları gibi ekran bağımlılığı da birtakım tehlikeli sonuçlara neden olabilir. Bu sebeple ailelerin, çocuklarının ekran bağımlılığı konusunda çaresiz kaldıklarını hissettikleri anda profesyonel yardım almaktan çekinmemeleri gerekir. 

Eğitimciler İçin Stratejiler

Çocuklarda ekran bağımlılığının giderilmesinde ebeveynler kadar öğretmenlere de önemli görevler düşer. Ekran bağımlılığının teşhisinde özellikle öğretmenlerin gözlemleri oldukça önemlidir. Bu aşamadan sonra öğretmen ve veli iletişimi de büyük önem taşır. Eğitimciler ekran bağımlılığı konusunda öğrencilerine karşı her zaman bilgilendirici ve anlayışlı bir yaklaşıma sahip olmalıdır. Sorunu küçümsemekten, tehditkâr yaklaşımlarda bulunmaktan ya da emir vermekten kaçınmalıdırlar. Ekran bağımlılığı sorununun çözümünde eğitimcilerin çocuklara yaklaşımının her zaman açık, samimi, ikna edici ve empati kuracak şekilde olması oldukça önemlidir. 

Eğitimcilerin çocukların ekran bağımlılığı konusunda izleyebilecekleri stratejiler şunlardır:

• Öğrencilerle teknoloji ve internet konusunda konuşmak, onlara doğru bilgiler aktarmak ve onların düşüncelerini dinlemek,
• Doğru ekran kullanımı konusunda öğrencileri bilgilendirmek ve yönlendirmek,
• Aşırı ekran kullanımının zararları hakkında konuşmalar yapmak,
• Ekran kullanımı yerine yönelebilecekleri aktiviteler ve hobiler hakkında fikir vermek,
• Ekran süresi planlamasında öğrencilerin teşvik edici çizelgeler hazırlamalarına yardımcı olmak,
• Öğrencileri internet kullanımında karşılaşabilecekleri istismar, tehdit ve dolandırıcılık gibi tehlikelere karşı bilgilendirmek,
• Aileyi gerekli durumlarda psikolojik yardım alma konusunda yönlendirmek.

Çocuklar İçin Sağlıklı Dijital Alışkanlıklar Geliştirme

Ekran bağımlılığı her ne kadar tehlikeli olsa da teknoloji kullanımının çocuklarda elbette olumlu etkileri de var. Bu nedenle çocukların tableti, telefonu ya da bilgisayarı ekran bağımlılığı seviyesine ulaşmayacak şekilde kullanmaları onların gelişimine olumlu katkı sağlayabilir. Çocuklar için sağlıklı dijital alışkanlıklar geliştirmek ve onları doğru teknoloji kullanımına yönlendirmek bu anlamda oldukça önemlidir. 

Çocukların sağlıklı dijital alışkanlıklar geliştirmesinde öncelikle ebeveynlerin, çocuklarının teknoloji kullanımını izlemeleri ve değerlendirmeleri gerekir. Anneler ve babalar, çocuklarına ekran kullanımını neden sevdikleri ve hangi içeriklerden hoşlandıkları gibi sorular sorarak çocuklarının ekran kullanımıyla ilgili detaylı bilgi almaya çalışmalıdırlar. Yine ebeveynlerin çocukların kullandığı teknolojik cihazlara teknik olarak da hâkim olmaları ve bu cihazlarda çocukları cezbeden noktaların neler olduğunu tespit etmeleri de önerilir. 

Çocukların ekran karşısında geçirdikleri vakti etkileyen en önemli faktör dijital içeriklerdir. Annelerin ve babaların, çocuklarının izledikleri içerikleri mutlaka kontrol etmeleri gerekir. Çocuklarda sağlıklı dijital alışkanlıklar geliştirmenin en etkili yolu içerik kalitesini yükseltmektir. Çocuğun eğitimine ve kişisel gelişimine katkı sağlayacak içerikleri tercih etmesini sağlamak ve çocukları özellikle internet ortamındaki zararlı içerikler hakkında bilgilendirmek oldukça önemlidir. Ayrıca çocukları internet ortamındaki potansiyel tehlikeler hakkında bilgilendirmek ve onların bu ortamlarda güvende kalmalarına yardımcı olmak da gerekir.

Çocukların kullandığı cihazlar, bazı mobil uygulama araçlarıyla da kontrol altına alınabilir. Bu kontrol, çocukların dijital dünyanın tehlikelerinden korunmaları açısından büyük önem taşır. Çocukları dijital okuryazarlık konusunda eğitmek, onların dijital içerikleri doğru şekilde kullanmalarını da sağlayabilir.

Çocukların daha sağlıklı dijital alışkanlıklar kazanmasındaki önemli adımlardan biri ekran karşısında geçirilen sürenin düzenli olarak takip edilmesidir. Bu takip, çocuğun ekran kullanımı konusunda aşırıya kaçmasını önlemeye yardımcı olur. Çocukların yaşlarına uygun sürelerde ekran kullanmalarına izin vermek ve bu sürelerin dışında ekran kullanmamaları konusunda onlarla anlaşmak gerekir. Ekran kullanılmayan zaman dilimlerindeyse çocuğun keyifli vakit geçirmesini sağlayacak aktiviteler yapılmalıdır. Çocukları dijital olmayan aktivitelere teşvik etmek daha sağlıklı alışkanlıklar geliştirmelerini sağlayabilir.

Sıkça Sorulan Sorular

Ekran bağımlılığı çocuklarda hangi yaşlarda başlar?

Çocuklarda ekran bağımlılığının başladığı belli bir yaş grubu ya da yaş sınırı yoktur. Ekran karşısında uzun süre vakit geçiren her yaştaki çocukta ekran bağımlılığı görülebilir. Çocuklarda ekran bağımlılığının gelişmemesi için annelerin ve babaların, çocuklarının ekran kullanımında ideal ekran sürelerine uymalarını sağlamaları önemlidir. Aynı zamanda ekran bağımlılığının oluşmaması için 3-6-9-12 kuralına da uyulmalıdır. Bu kurala göre çocukların 3 yaşından önce ekranla karşılaşmaması, 6 yaşından önce çocuğun kendine ait oyun konsolu ve teknolojik cihazının olmaması, 9 yaşından önce tek başına internet kullanımının olmaması ve 12 yaşından önce sosyal medya kullanmaması gerekir.

Ekran süresi için ideal günlük limit nedir?

Önerilen ekran süreleri; 3-6 yaş aralığı için 20-30 dakika, 6-9 yaş aralığı için günlük 40-50 dakika, 9-12 yaş aralığı içinse günlük 60-70 dakika olmalıdır. 12 yaş üzerindeyse ekran kullanım süresi toplam 120 dakikayı aşmamalıdır. Bu süreler mümkünse gün içerisine bölünmelidir. Aynı zamanda bu ekran süreleri tablet, cep telefonu, televizyon ve bilgisayar gibi tüm ekran kullanımlarını kapsamalıdır. Ekran kullanımı ebeveyn denetiminde olmalıdır ve ekran kullanım sürelerinin aralarına mutlaka en az 15 dakikalık fiziksel hareket içeren görevler eklenmelidir.

Ekran bağımlılığını önlemek için ne gibi aktiviteler önerilir?

Ekran bağımlılığını önlemek için çocukları farklı aktivitelere yönlendirmek gerekir. Çocukları düzenli egzersiz yapmaya teşvik etmek, mümkünse bir spor dalında uzmanlaşması için kursa yazdırmak hem teknolojik cihazlardan uzaklaşmalarına hem fiziksel olarak sağlıklı gelişmelerine destek olur. Bunun dışında çocukla birlikte parka gitmek, oyun oynamak, kitap okumak, mutfakta vakit geçirmek, doğa yürüyüşü yapmak gibi aktiviteler de oldukça etkilidir. Aynı zamanda çocukları resim, müzik ya da el işi gibi yetenekli oldukları sanat dallarına yönlendirmek ve bu alanlarda hobi edinmelerini sağlamak da faydalı olabilir.