Amnezi Ne Demek?
Amnezi; uzak geçmiş, son birkaç yıl, ay, gün ya da saniye içinde sahip olduğumuz bilgi ve anıların unutulması, yani hafıza kaybıdır. Amnezide, hafızada depolanmış gerçekler, deneyimler ve bilgiler unutulur. Amnezi, genellikle kafa travması veya bir beyin hastalığında görülür. Kişiler geçmişlerine ait bilgileri unutabilirler, yeni bir anı oluşturamazlar ya da her iki sorunu da yaşayabilir. Ancak genellikle amnezide geçmiş bilgiler derinlerde hatırlanır ancak yeni edinilmiş bilgiler unutulur. Örneğin; bir çocukluk anısı hatırlanabilirken akşam yenen yemeğin ne olduğu unutulabilir.
Amnezi Nedir?
Amnestik sendrom olarak da bilinen amnezinin birden fazla türü vardır.
Anterograd Amnezi:
Bu amnezi tipinde ise amneziye neden olan olaydan sonraki bilgiler unutulur. Olaydan sonra yeni bilgilerin öğrenilememesi, yani ileriye dönük amnezidir. Olaydan önceki bilgiler hatırlanabilir. Retrograd amneziye göre daha yaygın olarak görülür.
Dissosiyatif Amnezi:
Anlamlı bir travma sonrasında gelişen bir ruh sağlığı bozukluğudur. Kişi hem travmatik olayı hem de kişisel bilgileri bloke eder, hatırlamaz.
Retrograd Amnezi:
Bu amnezi tipinde amneziye neden olan olaydan önceki bilgiler unutulur, yani geçmişe dönük bir amnezidir. Genellikle bu durum, yıllar önceki bilgilerin unutulması değil, daha çok olaydan kısa bir süre önce edinilen bilgilerin unutulması şeklinde görülür.
Geçici Global Amnezi:
Geçici global (genel) amnezi ise genellikle en fazla 24 saat içinde düzelen geçici bir hafıza kaybıdır. Bu durumdaki kişi yakın zamanda olan olayları unutmasının yanı sıra yeni bilgileri belleğine kayıt edemez. Bu nedenle tekrar tekrar aynı soruları sorar ama kim olduğunu bilir ve yakınlarını tanır, sık olarak gerçekleştirdiği birçok işlevi de yerine getirebilir. Amnezi sonladığında ise yaşanan o süre hasta için kayıptır, bellekte kayıt tutulmamıştır. Daha çok orta yaş ve üstünde görülür ve nedeni iyi bilinmez, tekrarlama olasılığı düşüktür.
Travma Sonrası Amnezi:
Bu amnezi bir kafa travmasının hemen ardından gelişen bir amnezi türüdür. Unutma retrograd, anterograd veya her iki amnezi türünü de içerebilir.
İnfantil (Bebeklik) Amnezi:
İnfantil amnezi kişilerin erken çocukluk anılarını hatırlayamaması olarak bilinir. Hafızayı yani belleği destekleyen beynin bölgeleri gelişmekte olduğu için az sayıda kişi 3-5 yaş öncesine ait hatıralara sahiptir.
Amnezi Belirtileri Nelerdir?
Amnezi belirtilerine geçmeden önce hafızayı biraz tanıyalım. Hafıza, geçmişten bilgileri tutma ve hatırlama yeteneğine sahiptir. Bu yetenek bellekte üç aşamada yer alır: Kodlama, depolama ve geri çağırma. Hafızanın türleri vardır. Bunlardan ikisi amneziyi anlayabilmek için açıklayıcı olabilir:
Deklaratif/Açık Bellek (Bildirilebilen): Kişinin bilincinde olduğu, başkalarına anlatabildiği (bildirebildiği) bilgileri içerir. Kişinin hayatı boyunca yaşadığı olayları, öğrendiği bilgileri ve gerçekleri kapsar. Amnezi bu bilgilerin silinmesine neden olabilir.
Non-Deklaratif/Örtük Bellek (Bildirilemeyen): Açıkça ifade edilemeyen, bilinç dışı bilgilerdir. Amnezi bu yerleşik bilgileri silmez. Örneğin; amnezi yaşasanız bile yürümeyi veya bisiklet sürmeyi unutmazsınız.
Hafıza, türüne ve ne kadar süreli olduğuna göre beyinde farklı bölgelerde tutulur.
Kısa Süreli Bellek: Bilgiyi “aklınızda olduğu” sürece yani 5 ila 30 saniye süre ile tutar ve işlemez. Frontal ve parietal loblar kısa süreli bellekte rol oynar.
Uzun Süreli Bellek: Uzun süreli hafıza 1 dakika ila ömür boyu arasında bilgileri tutar. Aslında uzun süreli belleğin sınırlarının olmadığı teoride kabul edilir. Ancak tabii ki bu bilgileri hatırlama yeteneğinin bir sınırı vardır. Beynin hipokampus ve çevresindeki temporal lobları, bilginin uzun süreli depolanması ve geri alınması için önemli alanlardır. Uzun süreli hafıza, aslında beynin birçok bölgesini içerir. Bu sebeple beynin farklı bölgelerinin hasar görmesi sonucu amnezi gelişebilir.
Amnezi belirtileri, amnezi nedenine bağlı olarak ortaya çıkar. Ancak genellikle şu belirtiler görülür:
- Hafıza kaybı
- Bilinç bulanıklığı
- Tanıdık yüzleri ve yerleri hatırlayamama (zaman ve yer bilincinin bozulması)
- Kişinin iyileşmesi sonrası amnezi dönemini hatırlayamaması
- Konfabulasyon (bellekteki boşlukları uydurma ve yanlış bilgilerle doldurma)
Amnezi demans (bunama) değildir. Demans bir hastalık, amnezi ise bir belirtidir. İkisi birbiriyle karıştırılmamalıdır. Demans, genellikle hafıza kaybını içerir ama demans türlerinde günlük hayattaki işlevselliği sekteye uğratan bilişsel sorunlar ortaya çıkar. Örneğin; Alzheimer hastaları yemek yiyemeyebilir, tuvalet ihtiyacını tek başına gideremeyebilir.
Amnezi Neden Olur?
Amnezi nedenleri nörolojik ve fonksiyonel (psikolojik) olarak ikiye ayrılır.
Nörolojik Nedenler
Kafa Travmaları
- Araba ve spor kazaları, merdivenden düşme, delici bir nesne ile yaralanma (kurşun gibi) vb.
Beyni Etkileyen Hastalıklar
- Alzheimer hastalığı ve diğer demanslar
- İnme (felç)
- Nöbet
- Beyin tümörü
Beynin İnflamatuar Hastalıkları
- Beyin enfeksiyonu (ensefalit)
- Beynin bağışıklık sistemine bağlı etkilenmesi (otoimmün ensefalit)
- Sifilis
- HIV/AIDS
Diğer Nedenler
- Anoksi (beynin oksijensiz kalması): Kalp durması, karbon monoksit (soba) zehirlenmesi vb. nedenlere bağlıdır.
- Tiroit hastalıkları
- Kronik alkolizm
- B1 (tiamin eksikliği - Wernicke-Korsakoff Sendromu olarak bilinir) ve B12 vitamin eksikliği
- Radyasyon
- Bazı ilaçlar (örneğin; benzodiazepinler gibi yatıştırıcı /uyutucu ilaçlar)
Fonksiyonel (Psikolojik) Nedenler
Fonksiyonel kaynaklı amnezi nörolojik nedenlerden daha seyrek görülür. Psikiyatrik bir süreç olarak değerlendirilir. Bir beyin travması ya da hastalıkla ilgili olmayıp duygusal travma nedeniyle görülür. Bu sebeple daha çok retrograd amnezi şeklindedir. Bazı durumlarda ileri seviyede yaşanır ve kişi kendi kimliğini bile unutabilir. Bu travma şiddet içeren bir suç, cinsel veya farklı bir istismar, savaş, doğal afet ve terör saldırısı sonucu yaşanabilir.
Amnezi İçin Hangi Bölüme Gidilmeli?
Amnezi şüphesinde bir Nöroloji uzmanına gidilmelidir. Doktor hasta ve yakınlarıyla görüşüp ayrıntılı öykü alır, sonrasında fizik muayene ile refleksler, denge ve duyusal işlevleri kontrol eder. Sonrasında ise, geçmiş bilgilerin ne kadar hatırlandığını ve yeni verilen bilgilerin ne kadar kodlanabildiğini gözlemlemek amacı ile uygun nöropsikolojik testler, beyinde olası bir sorunu saptamak amacı ile görüntüleme (MR veya BT) ve EEG tetkiklerini ister.
Amnezi Tedavisi
Amneziye yönelik tek bir tedavi veya ilaç yoktur ancak nedene yönelik farklı yaklaşımlar vardır. Örneğin; kafa travması sonrasında gereken cerrahi ve tıbbi müdahaleler sonrasında istirahat gerekirken ve hafif aktiviteler ile düzelme görülürken ruhsal travma sonrasında psikolojik destek ve aile/yakınların ilgisi ile iyileşme elde edilebilir. Kronik alkolizm kaynaklı amnezide ise diyet, alkolden arınma ve duygusal destekle yarar sağlayabilir. Demans hastaları için ise hem ilaç hem de bilişsel destek tedavileri uygulanır.
Hafıza kaybı kalıcı ise telafi için çeşitli öğrenme yöntemleri uygulanabilir. Bilişsel rehabilitasyon, anterograd amnezi olanlarda yeni becerilerin gelişmesine fayda sağlar. Ergoterapiler geçmişi hatırlamayı ve gelecekteki bilgileri daha kolay akılda tutmayı kolaylaştırabilirler. Psikoterapi de bazı amnezilerde fayda sağlayabilir. Aile desteği önemlidir. Fotoğraflar, kokular ve müzik bu noktada yardımcı olabilir. Meditasyon da önerilebilir.
Amnezi Riskine Karşı Alınabilecek Önlemler
Beyin hasarını en aza indirebilecek bu öneriler uygulanabilir:
- Aşırı alkol kullanımından kaçınmalı.
- Motorsiklet, bisiklet ve scooter gibi araçlar kullanırken kask takılmalı.
- Yine spor yaparken uygun ayakkabılar giyilmeli.
- Araç içinde her koşulda emniyet kemeri takılmalı.
- Vücuttaki enfeksiyon tedavisinin hızla yapılması sağlanmalı.
- Şiddetli baş ağrısı, vücutta bir uyuşukluk hissi, felç veya beyin anevrizmasını düşündüren belirtiler varsa doktora gidilmeli.
Alzheimer gibi hastalıklara karşı da düzenli egzersiz yapmak, sağlıklı beslenmek, zihinsel aktiviteler yapmak, kaliteli uyumak, stresi yönetebilmek, sosyal yaşama vakit ayırmak, aşırı kilolu olmamak, sigara ve alkolden uzak durmak alınabilecek önlemlerdir.
