Alışveriş Yaparken Beyninizde Neler Oluyor?

Alışveriş Yaparken Beyinde Neler Oluyor?

Alışveriş yapmak beynin ödül merkezini harekete geçirmek, dopamin ve serotonin hormonlarının salınımını tetiklemek gibi etkiler oluşturur. Bu etkileri şu şekilde özetleyebiliriz:

Ödül Merkezi ve Dopamin Salınımı

Alışveriş yapmak beyindeki ödül merkezinin uyarılmasına yol açar. Beynin duygusal ve motivasyonel süreçlerini yöneten bu sistem bireyin haz ve memnuniyet gibi duygusal durumlarıyla ilişkilidir. Bu yüzden çeşitli ihtiyaçlara yönelik hedeflere ulaşmak için alışveriş yapmak beyindeki ödül merkezinin uyarılmasına ve dopamin salınımına yol açar.

Dopamin, ödül sisteminin temel bir bileşenidir. Ödül merkezi olarak adlandırılan bölgede bulunan hipotalamus, dopamin salınımına dolayısıyla tatmin ve memnuniyet hissedilmesine yol açar. Bu yüzden alışveriş yapmak ani şekilde artan yoğun zevk ve memnuniyet hissini beraberinde getirir. Birey yeni bir şeye sahip olmanın verdiği haz hissini tekrar yaşamak için alışveriş yapma davranışını tekrarlamak ister. Alışveriş bağımlılığı sürecini oluşturan fizyolojik nedenlerden biri de bu etkidir.

Serotonin ve Geçici Mutluluk Hissi

Alışveriş yapan birey, yaptığı eylemden ve elde edeceği materyalden dolayı serotonin salgılamaya başlar. Mutluluk hormonu olarak da bilinen serotonin, ödül sistemini harekete geçirerek mutluluk ve tatmin hislerini artırır. Ancak aniden yükselen serotoninle ilişkili yoğun mutluluk hissi geçicidir. Duygusal boşluklar kısa süre için doldurulmuş olur ve birey kendini daha iyi hisseder. Kısa bir süre sonraysa tatmin ve rahatlama hissi azalıp sona erer.

Alışveriş Bağımlılığı ve Psikolojik Etkiler

Alışveriş bağımlılığı satın alma davranışının kontrol edilemez şekilde artması ve bireyin tekrarlı olarak bu davranışa yönelmesi şeklinde gelişir. Alışveriş bağımlılığının meydana gelme sebepleri ve psikolojik etkileri şu başlıklar altında ele alınabilir:

Alışveriş Bağımlılığı Nasıl Gelişir?

Araştırmalar alışveriş bağımlılığının sinir sistemi gibi vücut sağlığının önemli sistemlerine etki edebileceğini gösterir. Bu yüzden alışveriş bağımlılığını yalnızca psikolojik nedenlere dayanan bir sorun olarak değerlendirmemek gerekir. Alışveriş bağımlılığının temelinde olumsuz duygularla baş etme isteği gibi psikolojik nedenler, hormon seviyesi değişimleri gibi fizyolojik nedenler ve toplumsal etkiler gibi sosyal nedenler yatar. 

Bireyin çeşitli sebeplerle hissettiği stres ve kaygı gibi duygulardan kaçmak istemesi alışverişin de dahil olduğu davranışsal bağımlılıklara yönelmesine neden olabilir. Bu aşamadan sonra devreye giren hormonların yarattığı etki, bireye kendini iyi hissettirir ve bu yöntemi uygulamaya devam etme isteğini artırır.

Sosyal Medyanın ve Reklamların Rolü 

Son dönemlerde daha popüler hale gelen sosyal medya uygulamaları ve reklamlar da alışveriş bağımlılığına sebep olabilir. Sosyal medyada günlük hayatları yakından takip edilen ünlülerin kullandığı ve reklamını yaptığı ürünlere sahip olma isteği zamanla ihtiyaç duyulmayan ürünlerin de satın alınmasına yol açar. 

Reklamlar da bireyleri sürekli yeni ürünler almaya yönlendirebilir. Özellikle internet reklamları kullanıcının daha önce internet üzerinden incelediği ürünlerin reklamlarının daha sık çıkması yönünde bir algoritmayla çalışır. Bir reklama maruz kalma sıklığı arttıkça bireyin o ürünü satın alma isteği de artış gösterir.

Alışveriş Bağımlılığının Belirtileri

Alışveriş bağımlılığının başlıca belirtileri şu başlıklar altında ele alınabilir:

Dürtüsel Harcamalar ve Suçluluk Hissi 

Dürtüsellik, bir davranışın olası sonuçlarını değerlendirmeden davranışı uygulama isteğidir. Alışveriş bağımlısı bireyler genellikle dürtüsel harcamalar yapar. Dürtüsel harcamalar bireyin herhangi bir ürüne ihtiyaç duyup duymadığını değerlendirmeden, ani bir istekle o ürünü hızlıca satın alması şeklinde tanımlanabilir. Ardından birey ihtiyaç duymadığı bir ürün için harcama yaptığını fark ederek suçluluk duyar. Suçluluk hissiyle karşı karşıya kalır ve kısır bir döngünün içerisine girerek tekrar mutlu ve memnun hissetmek için dürtüsel harcamalar yapmaya devam eder. 

Duygusal Boşluk ve Alışveriş İlişkisi 

Alışveriş bağımlığının önemli belirtilerinden bir diğeri de alışveriş yapılmadığı zamanlarda duygusal boşluk hissine kapılmaktır. Alışveriş bağımlısı bireylerde duygusal boşluk hissi alışveriş yapmaktan mahrum kalınan durumlarda daha yoğun şekilde ortaya çıkar. Birey duygusal boşluklarını doldurmak, yalnızlık ve amaçsızlık gibi hislerini bastırmak için mümkün olduğunca kısa sürede tatmin sağlamak ister. Bunun sonucunda duygusal harcama yapmaya başlar ve ihtiyacı olmayan ürünleri kontrolsüzce satın almaya devam eder. Mutlu olmanın tek ya da en kolay yolunun alışveriş yapmak olduğunu düşünerek bu davranışını sıklıkla tekrarlar.

Alışveriş Bağımlılığıyla Başa Çıkma Yöntemleri

Alışveriş bağımlılığıyla başa çıkmak ve alışveriş yapma davranışını kontrollü hale getirmek mümkündür. Bunun için uygulanabilecek başlıca yöntemler şu şekilde sıralanabilir:

Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT)

Bilişsel Davranışçı Terapi, birçok bağımlılığın tedavisinde yaygın olarak kullanılan yöntemlerden biridir. Bilişsel davranışçı terapide öncelikle bireyin edindiği olumsuz düşüncelerin ya da sergilediği işlevsel olmayan davranışların sebepleri fark edilir. Örneğin alışveriş yapma davranışının arkasında yatan rahatlama, zor duygularla baş etme, kendini değerli hissetme ya da ödüllendirme gibi istekler belirlenir. Ardından bağımlılığın gelişmesine yol açan duygular ve düşünceler gerçekçi ve faydalı hale getirilir. Örneğin bireyin alışverişe yönelmesinin sebebi stresle baş edememesiyse bu konuda uygulayabileceği daha sağlıklı baş etme mekanizmalarını geliştirmesi sağlanır. 

Harcama Alışkanlıklarını Düzenleme Stratejileri 

Harcama alışkanlıklarını bireyin ihtiyaçlarına göre düzenleme stratejileri, alışveriş bağımlılığının ortadan kaldırılması konusunda yardımcı olabilir. Bilinçli alışveriş yaparak alışveriş bağımlılığından kurtulmak için şu öneriler dikkate alınabilir:

• Alışverişe yoğun duygular yaşanırken çıkılmamalıdır. Örneğin uzun süredir yemek yemeyen acıkmış bir birey alışverişe çıktığı zaman açlık hissinin yarattığı etkiyle normalde tüketmeyi tercih etmeyeceği yiyecekleri bile satın alabilir. Yoğun üzüntü hisseden bireyse en kısa sürede tatmin duygusu yaşamak için satın almayı planlamadığı ürünleri de satın alabilir.
• Alışveriş bağımlılığı bireye maddi açıdan da zarar verebilir. Bu noktada haftalık ya da aylık olarak harcama limitleri belirlemek faydalı olur. Harcama limiti sayesinde birey gereksiz harcamalar yapmaktan ve dolayısıyla alışveriş bağımlılığından kurtulabilir. 
• Alışveriş listesi hazırlamak alışveriş bağımlılığıyla baş etmek konusunda yardımcı olabilir. Alışverişe plansızca çıkmak bireyin tüm mağazayı ya da marketi gezmek zorunda kalmasına yol açar. Bu durum daha çok ürünü görmekle ve gereğinden fazla alışveriş yapmakla sonuçlanabilir. Alışveriş listesi hazırlamak sadece gerekli ürünleri satın aldıktan sonra mağazadan ya da marketten ayrılmayı sağlayabilir. 
• Erteleme davranışı bireyin bağımlı olduğu durumdan bir süre uzak kalarak daha mantıklı kararlar vermesine yardımcı olabilir. Alışveriş bağımlısı bireyler, alışveriş yapma isteğine hemen yanıt vermeyip bu isteği biraz erteleyerek ve daha mantıklı kararlar alabildiklerini fark ettiklerinde devam ederek bu sorunu çözebilir.
• Alışveriş yapmaya yönlendiren uyaranlardan uzak kalmak, harcama alışkanlıklarını düzenlemeye yardımcı olabilir. Sosyal medya gibi sık reklam gösteren mecralarda uzun zaman geçirmemek reklam etkisinden uzaklaşılmasını sağlar. Bu sayede birey daha doğru bir harcama stratejisini benimseyebilir.
• Alışveriş bağımlılığı gereğinden fazla harcama yapmaya ve borçlanmaya yol açabilir. Alışveriş bağımlılığıyla mücadele etmek için kredi kartlarını iptal etmek ve nakit para kullanmak gibi yöntemler kullanılabilir.

Sıkça Sorulan Sorular

Alışveriş bağımlısı olduğumu nasıl anlarım?

Alışveriş bağımlılığı genellikle gereksiz alışveriş yapma, harcamalar sebebiyle maddi problem yaşama, duygusal boşluk anlarında alışverişe yönelme gibi semptomlarla ortaya çıkar. Alışveriş davranışının bağımlılığa dönüştüğünü kesin olarak teşhis etmek için psikoloğa danışmak gerekir. 

Alışveriş bağımlılığı ilaçla tedavi edilir mi?

Alışveriş bağımlılığı genellikle terapi yöntemleriyle ilaçsız tedavi edilir. Ancak bazı durumlarda birey alışveriş bağımlılığından dolayı depresyon gibi sağlık sorunlarıyla karşı karşıya kalabilir. Böyle durumlarda psikoloğun yönlendirmesi ve psikiyatri uzmanının onayı doğrultusunda psikiyatrik ilaçlar kullanmak faydalı olabilir.

Depresyon alışveriş bağımlılığına yol açar mı?

Depresyon, alışveriş bağımlılığı gibi çeşitli bağımlılıklara yol açabilir. Depresyondaki bireyler, hissettikleri duygusal boşluğu doldurmak için alışveriş gibi anlık dopamin ve serotonin salgılamalarını sağlayacak eylemlere yönelebilir. Bazı durumlardaysa tam tersi şekilde alışveriş bağımlılığı depresyona yol açabilir. Alışveriş bağımlısı bireyler, bağımlılıkları sebebiyle psikolojik ya da maddi açıdan zorlandıkları için depresyona girebilir.