Kemik İliği Nedir?
Kemik iliği kemiklerin içinde bulunan süngerimsi bir dokudur. Kemik iliğinin içerisinde hematopoetik ya da kan yapıcı kök hücreler olarak tanımlanan hücreler yer alır. Kemik iliği kök hücreleri gerektiğinde çoğalıp farklılaşarak kan hücrelerini oluşturmaktadır.Vücutta kırmızı kemik iliği ve sarı kemik iliği olmak üzere iki tip kemik iliği bulunur. Kırmızı kemik iliğinde kan hücreleri üretilir. Bu hücrelerin üretimi ve farklılaşması süreci için kanın sürekli olarak yenilenmesi gerekir. Kırmızı kemik iliği; kalça kemiği, göğüs kemiği, kaburga kemiği ve omurga gibi büyük kemiklerin içinde bulunur. Sarı kemik iliği, kırmızı kemik iliğinden daha fazla yağ içerir. Hücre üretimi sarı kemik iliğinde daha az olur. Yaş ilerledikçe ya da gerektiğinde sarı kemik iliği kırmızı kemik iliğine dönüşebilir. Sarı kemik iliği uzun kemiklerin merkezinde ve diğer kemiklerin içinde bulunabilir.
Kan Hücreleri Nelerdir?Kan, 3 temel hücre tipinden ve kan plazmasından meydana gelir. Kanın hücrelerinin bulunmadığı sıvı kısmı kan plazmasıdır. Bu plazma sıvısı; su, elektroitler, hormonlar gibi çeşitli organik ve inorganik maddeleri içerir. Plazmanın görevi kan hücrelerini taşıyarak, kanın olağan yapısının korunmasını sağlamaktır. 3 tip temel kan hücresi bulunur:
- Eritrositler (Alyuvarlar): Alyuvarlar, eritrositler ya da kırmızı kan hücreleri kanda en çok bulunan çekirdeksiz, kan hücreleridir. Alyuvarların görevi, vücuda gerekli oksijeni taşımaktır. Doku ve hücrelerdeki karbondioksiti akciğerlere ve akciğerlerdeki oksijeni bol kanı vücudun kalanına iletirler. Hemoglobin isimli protein ile oksijen bağlama kapasiteleri bulunur ve kırmızı rengini alırlar.
- Lökositler (Akyuvarlar): Akyuvar, lökosit ya da beyaz kan hücresi olarak isimlendirilirler. Bağışıklık sisteminin temel üyesidir Vücudun savunmasından sorumlu olarak çalışır. Kandaki lökosit sayısı hastalık durumuna göre artar veya azalır. Lökositler; nötrofil, lenfosit, monosit gibi farklı sorumlukları olan hücre tipleri bulunur.
- Trombositler: Trombositlerin görevi kanın pıhtılaşmasını sağlamaktır. Damar bütünlüğü bozulduğunda yani kesik ve yaralanma durumunda kanın pıhtılaşması kanamayı durdurur. Trombositler, hücre zarlarından oluşan parçacıklardır ve çekirdeksizdirler.
Hematopoetik kök hücreler vücudumuzdaki kan hücrelerinin (alyuvarlar, lökositler ve trombositler) üretildiği kök hücrelerdir. Bu hücrelerin çoğu kemik iliğinde bulunur ve hematopoez adı verilen süreç yoluyla kan hücrelerini oluştururlar. Çoğunluğu kemik iliğinde bulunan hematopetik kök hücreler göbek kordonu ve kan da az miktarda bulunur.
Kemik İliği Nakli
Kemik iliği nakli (Kök hücre nakli) kök hücrelerin hastanın kendisinden kendisine veya başka birinden hastaya verilmesi işlemidir. Genel olarak 2 çeşit nakil vardır. Kendi kök hücrelerinin geri verilmesi işlemine 'otolog', başka birinden alınan kök hücrelerin verilmesi işlemine 'allojeneik' nakil denilmektedir.Allojeneik nakil tek yumurta ikizinden (sinjeneik) yapılabileceği gibi, tam uyumlu anneden, babadan, kardeşten veya tam uyumlu akraba olmayan kişilerden de yapılabilir. Son yıllarda yarı uyumlu aile bireylerinden de nakiller yapılmaktadır. Anne, baba, yarı uyumlu kardeş veya evlatlardan yapılan bu nakillere de haploidentik nakil denmektedir.
Kemik İliği Nakli TürleriKemik iliği nakli, kişinin kendi kök hücreleri ile olabileceği gibi uygun şartlar taşıyan başka bir kişiden de alınarak yapılabiliyor. Nakiller; kök hücrenin kaynağı olan kişilere göre şu şekilde tanımlanıyor:
- Otolog Kök Hücre Nakli
Otolog (kendinden olan) kök hücre nakli, kişinin kendi kök hücrelerinin toplanıp dondurularak saklanması, yüksek doz kemoterapi uyguladıktan sonra kişiye geri verilmesi işlemidir. Burada iki şey amaçlanmaktadır; birincisi hastanın köşede bucakta saklanmış tümör hücrelerinin yüksek doz kemoterapi ile yok edilmesi, ikincisi de kök hücrelerin dışarda tutularak verilen çok yüksek dozdaki kemoterapinin etkilerinden kurtarmaktır.
- Allojeneik Kök Hücre Nakli
Hastanın kardeşinden, akrabalarından veya akraba dışı bir vericiden 'kemik iliği' veya 'çevre kanı' kök hücreleri alması işlemine allojeneik (aynı tür farklı bireyden) kök hücre nakli denilmektedir.
Otolog olmayan kök hücre nakillerinin tümüne genel olarak allojenik nakil denir. Alıcının birinci derece akrabalarından, yarı uyumlu dokular arasında yapılan nakil işlemine haploidentikal nakil denir. Tek yumurta ikizlerinden kök hücre nakli işlemine ise sinjenik nakil denir.
Kök hücreler kemik iliğinden elde edilirse 'kemik iliği' nakli, dolaşan kandan elde edilirse 'çevre kanı kök hücre' nakli, yeni doğan bebeğin göbek kordonundan elde edilirse 'kordon kanı' kök hücre nakli olarak isimlendirilmekle beraber her üçüne de tarihsel süreçten gelen bir isimlendirme olan 'kemik iliği nakli' denmesi yanlış değildir.
α – β T Hücreleri Azaltılmış Hücre NakliBu yöntemde; hastayı yabancı görüp hasara neden olabilecek tehlikeli hücreler (α – β T cell) azaltılarak kemik iliği nakli yapılıyor. Böylece zararlı olabilecek hücreler ve NK (doğal öldürücü) hücreleri ayıklanırken, kan kök hücreleri mega (çok yüksek) dozda hastaya verilebiliyor.
α – β T Hücreleri Azaltılmış Hücre Nakli yöntemiyle yapılan nakilde 12/12 doku uyumu aranmıyor. Yani tam uyumlu verici bir kardeş olmasa bile anne, baba, yarı uyumlu kardeş hatta hastanın çocukları da verici olabiliyor.
Gönüllü Verici (Donör)Doku grubu antijenleri hasta ile uyumlu olan, 2 ila 60 ya arasındaki herhangi bir kişi kök hücre ve kemik iliği nakli için verici olabilir.
Doku grubu antijenlerine vericiden az miktarda (2-4 ml) kan alınıp özel yöntemlerle doku grubu uyumu olup olmadığına 2-4 işgünü içinde bakılır. Eğer tam uyum varsa alıcının verilen kök hücreleri reddetme olasılığı daha düşük olmaktadır.
Tam uyumlu kardeş ideal vericidir. Ancak hastaların yalnızca yüzde 25 ila 35'inin HLA uyumlu bir kardeşi vardır. 10/10 uyumlu kardeş bulunamazsa 8/10 uyumlu kardeşten de nakil yapılabilir. Uyumlu akraba bulunamazsa ilik bankalarından tam uyumlu gönüllü donör aranır.
Bu arama işlemi 3 ile 6 ay arası zaman alabilir. Hastaların çoğunun bu kadar bekleyecek zamanı yoktur. Altta yatan hastalık tekrarlayabilir. Bu durumda haploidentik nakil dediğimiz yarı uyumlu akrabalardan nakil yapılabilir. Bu durumda anne, baba, yarı uyumlu kardeş veya evlatlar uygun vericilerdir ve hastaların % 90'nından fazlası zaten yanında potansiyel donörü ile hastaneye başvurmuştur.
Kemik İliği Bankası oluşturulması amacıyla oluşturulan, Türkiye Kök Hücre Koordinasyon Merkezi tarafından yürütülen TÜRKÖK projesi kapsamında, T.C. Sağlık Bakanlığı ve Türk Kızılay’ı işbirliğinde gerçekleştirilen bağışlar için, 18-50 yaş arasında, bilgilendirilmiş ve onam vermiş olan sağlıklı bireyler, Türkiye çapındaki Kızılay Merkezleri aracılığıyla kök hücre bağışında bulunabilirler.
KİT ÜnitesiKemik iliği nakil (transplantasyon) ünitesi özel havalandırma sistemi ve korunma şartlarına sahiptir. Odalar içindeki hava pozitif basınçlı olacak şekilde çalışmakta ve sürekli HEPA filtreli bir sistem ile temizlenmektedir.
Hastanın oda ve ünite dışına çıkmasına izin verilmemektedir. Yatış süresi 15-30 gün arası değişir. Bu süre nakil çeşidine, kişiden kişiye ve hastalıklara göre değişkenlik gösterir. KİT ünitelerinin izolasyon politikaları farklılık gösterebilir.
Acıbadem Kemik İliği Merkezleri KİT Ünitelerinde her hastaya, sadece bir yakınının gün içerisinde refakat etmesine izin verilmektedir. Bu refakatçiye nakil öncesi eğitim verilmekte, odaya gireceğinde ellerini yıkaması, maske takması ve üst solunum yolu enfeksiyon başlangıcı olması durumunda üniteye gelmemesi gerektiği anlatılmaktadır.
KİT ünitesinde konusunda eğitimli hemşireler ve yardımcı sağlık personeli hizmet vermektedir.
Kemik İliği Naklinin UygulanmasıNakil yapılacak hastanın vücudundan geriye kalmış olabilecek hastalıklı hücrelerin arındırmak ve yeni gelecek hücreler için yer açmak gerekmektedir. Bu yüzden nakil öncesinde hastanın kemik iliği hücreleri ilaçlar ile yok edilmektedir. Kök hücrelerin nakil edilmeleri; nakil öncesi kemoterapi tamamlandıktan ve kemoterapinin tamamının bünyeden atılması beklendikten sonra yapılacaktır.
Ortalama 10 gün süren bu hazırlık sürecinden sonra hastaya yeni kök hücreler verilerek kemik iliği nakli gerçekleştirilmektedir.
Nakil hasta odasında yapılır ve nakil süresi, nakledilecek kök hücre veya kemik iliği torba adedine bağlı olarak yarım saatten birkaç saate kadar sürebilir.
Hücreler, kan transfüzyonuna benzer bir biçimde ancak boyundaki bir toplardamara yerleştirilen bir kateter yolu ile aktarılırlar. Nakil ekibi sıklıkla hayati işaretlerinizi takip ederken, olası yan etki belirtilerini de kontrol edeceklerdir.
Hastalar genellikle nakil sırasında iyi durumdadırlar. Seyrek olarak hastaların kök hücre veya koruyucu katkı maddesine tepki gösterdikleri görülmektedir. Bir tepkinin işaret ve belirtileri; kızarma, deride kızarıklıklar, göğüste sıkışma veya ağırlık, bulantı, kusma ve nefes darlığıdır. Yakından kontrol ediliyor olacağınızdan, herhangi bir tepkiye anında yanıt verilebilecektir.